چهارشنبه سوری، یکی از آیین های ریشه دار ایرانی است که در شامگاه واپسین سه‌شنبه سال خورشیدی و پیش از فرارسیدن نوروز برپا می شده است که همچنان پا برجا بوده و شامل رسوم مختلفی از آتش‌افروزی، آتش‌بازی، دورهم نشینی، همچنین خوردن آجیل مشکل گشا، قاشق‌زنی و… میشود که برخی از این آداب و رسوم به فراموشی سپرده شده اند.
چهارشنبه سوری از پرشورترین جشن های ایرانی پیش از نوروز در سرتاسر ایران است که مهم ترین سمبل و جز آن، آتش، یکی از عناصر چهارگانه ورجاوند می باشد و نامش نیز از شراره های آتش گرفته شده است؛ هرچند که امروزه استفاده از مواد آتش‌زا و انفجاری، این جشن را به بیراهه برده است که همچنین صدمات جسمی و حتی مرگ افراد را در پی دارد. امروزه این جشن وابسته به هیچ تفکر دینی یا قومیتی نیست و از مسلمان تا زرتشتی، مسیحی و… در این جشن شرکت کرده و آن را از نسلی به نسل دیگر به نیکی منتقل می‌کنند. این مراسم در کشورهای دیگری همچون جمهوری آذربایجان، افغانستان، ترکیه و همین طور توسط ایرانیان مقیم خارج از کشور نیز جشن گرفته میشود. در ادامه برای دانسته های بیشتر با ما همراه شوید.
ریشه چهارشنبه سوری چیست؟
موارد بسیاری در باب نام چهارشنبه شوری نقل شده است. اما آنکه به حقیقت ماجرا نزدیک تر می نماید آن است که پژوهشگران واژه «سور» را به‌معنای «جشن» و برخی دیگر آن را برگرفته از واژه پهلوی «سوریک» به‌معنای «سُرخ» می‌دانند که نشانه‌ای از سرخی آتش یا سرخی و سلامتی فرد است. شاید گواه این ادعا را بتوان در تلفظ «چارشمبه-سُرخی» در اصفهان دانست.
با این حال این آیین در بخش های مختلف ایران نام‌های مختلفی همچون گول گوله چهارشنبه (گیلان)، چوارشمه کوله (کردستان)، چارشمبه-سُرخی (اصفهان)، كوله چهارشنبه (قزوین) و… دارد و همچنین جالی است بدانید که با وجود وجه اشتراک بین آن‌‌ها، هر منطقه چهارشنبه سوری را با آداب و رسوم خاص خود برگزار می‌کند.
زمان و مدت چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری برخلاف اسمش از غروب آخرین سه‌شنبه اسفند هر سال آغاز میشود و تا پاسی از شب ادامه می‌یابد. بنابراین زمان آن بسته به اینکه در کجای سیکل سال کبیسه قرار داریم متفاوت است. ایرانیان مشتاقانه به انتظار آخرین بزم سال، شب قبل از آخرین چهارشنبه سال را در تقویم مشخص کرده و در شامگاه آن تا پاسی از شب به پایکوبی و دورهم نشینی می پردازند.
تاریخچه
در باب چهارشنبه سوری و پیدایش آن روایت هایی گوناگون موجود است. بدان روی که در پیش از اسلام، روزهای ماه را با یک نام می‌خواندند و همچنین ایرانیان هفته و روزی چون چهارشنبه نداشتند و همچنین پریدن از روی آتش و بی‌احترامی به آن با آیین زرتشتیان همخوانی ندارد، برخی بر این دیدگاه هستند که نمیتوان چهارشنبه سوری را جشنی برگرفته از دوران پیش از اسلام دانست.
درباره ارتباط چهارشنبه سوری با آیین زرتشتی میتوان به صحبت‌های کتایون مزداپور، پژوهشگر زرتشتی و نویسنده آثار زرتشتی، استناد کرد که گفته است:
آیین ها و جشن های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته و دارند. بسیاری از آن ها به دوران پیش از مهاجرت آریایی ها به این سرزمین باز می‌گردند و بسیاری دیگر از آن ها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری.
در هر صورت، قدیمی ترین منبعی که به چهارشنبه سوری اشاره کرده، کتاب «تاریخ بخارا» از ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی است که می‌گوید:
چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال ۳۵۰، به جوی مولیان فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آن‌گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند.
چنین بر می آید که در منابع کهن، به ویژه پیش از اسلام، هیچ اشاره ای به آیین چهارشنبه سوری نشده است و در نتیجه گفته میشود كه پس از اسلام این جشن در ايران رواج پیدا می‌کند. يكی از دلايل این موضوع، برگزاری آن در شب چهارشنبه آخر سال است؛ در واقع بر اساس تقويم قمری، روز چهارشنبه از غروب سه‌شنبه شروع میشود.
علاوه بر این، اعراب روز چهارشنبه را روزی نحس می‌دانستند و آن روز را برای مراسم عروسی، مسافرت و… انتخاب نمی‌کردند. همان طور که منوچهری دامغانی در این بیت شعر گفته است:
چهارشنبه که روز بلاست باده بخور به ساتکین می‌خور تا به عافیت گذرد
پس میتوان چنین استنباز کرد که ایرانیان پس از ورود اسلام، برای دورکردن نحسی آخرين چهارشنبه سال، جشن و مراسمی در آن روز به پا می‌کرده‌اند. با همه ی این دانسته ها، همچنان به یقیین نمیتوان درباره ریشه این آیین نظری صادر کرد و از آنجا که شکل آغازین چهارشنبه سوری به‌شکل روشن کردن آتش بر بام ها در برخی نقاط ایران نظیر خراسان جنوبی هنوز هم برگزار میشود، میتوان چنین انگاشت که این جشن در ایران باستان ریشه دارد.
نشانه هایی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد که این آیین، پیشینه بسیار کهنی دارد و قدمت آن حتی به دوران قبل از ظهور مذهب زرتشت در ایران برمی‌گردد. در واقع همان طور که اشاره شد در ایران باستان هفته وجود نداشت و زمان برگزاری چهارشنبه سوری در فاصله ۱۰ روز پایانی سال بود؛ تا اینکه ظاهرا این جشن در قرون اولیه اسلامی در روز چهارشنبه آخر سال تثبیت میشود و از آن برای رفع نحسی و بلا استفاده میشود.
آتش‌افروزی بر بام خانه‌ها، آخرین مراسم از آیین‌های روزهای پایان سال یا گاهنبار پنجه است که بر اساس آن، افرادی به نام آتش افروزان چند روز پیش از نوروز به شهرها و روستاها می رفتند تا پیام آور این جشن اهورایی باشند. این زنان و مردان هنرمند برای شادی و سرگرمی مردم به اجرای نمایش های خیابانی، سرود و آواز و… می‌پرداختند. علاوه بر این، از هفت روز قبل از فرارسیدن سال نو تا روز چهاردهم نوروز، همزمان با تاریکی هوا شروع به روشن‌کردن آتش در نقاط مختلف شهر و روستا می‌کردند. این آتش، نمادی از نور و دوستی و مهر بود و هدف از این آتش‌افروزی، برگرداندن نیروی نیکی به مردم بود تا بتوانند بر غم و افسردگی غلبه کنند.
فلسفه چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری پیش درآمدی زیبا برای به پیشواز رفتن آیین بزرگتر نوروز است و مردم با برگزاری آن به استقبال بهار می‌روند. مهم‌ترین بخش این آیین باستانی ، همانا روشن‌کردن آتشی بزرگ و پریدن از روی آن است که البته در آیین نوروزی کردها نیز به همین شکل اجرا میشود و دیدگاه آن باشد که با پریدن از روی آتش، بیماری و مشکلات و غم ها را به آتش بسپارند و سرخی و نیرو و گرما را از آتش هدیه بگیرند. دودکردن اسفند، جاروسوزی، زاج‌سوزی، سوزاندن وسایل کهنه، ریختن خاکستر آتش به بیرون خانه و حتی کوزه‌شکنی همگی اقداماتی در جهت دفع بلا و نحسی و رفع چشم زخم بوده است.
یکی از فلسفه های برگزاری این جشن و آتش افروزی، گریز از سرما و طلب گرما بوده است؛ ضمن اینکه آریایی ها آتش را پاک کننده و وسیله ای برای تطهیر و پاک سازی خود می دانستند. همچنین ایرانیان معتقد بودند که پنج روز آخر سال تا پنج روز بعد از سال نو، فروهر افراد درگذشته به زمین می آیند تا نزد خانواده هایشان بروند و آن ها را از وضع و حال خود مطلع کنند. گفته میشود که اساسا به همین دلیل مراسم چهارشنبه سوری شکل گرفته است. مردم در اولین شب از پنج شب آخر سال، آتشی در پشت بام‌ها روشن می کردند تا علاوه بر انجام یک کار مقدس، فروهرها را به سمت منزل خود هدایت کنند. ماجرا به همین جا ختم نمی شد و مردم با خانه تکانی و پوشیدن لباس نو، خود را برای سال نو و دورشدن از دشمنی ها و کدورت ها آماده می کردند و با این کار موجبات خشنودی فروهرها را فراهم می کردند.
