«کوسه برنشین» نام یکی از آیین های قدیمی ایران است که در شهرهای مختلف به گونه های متفاوت اجرا می شود، در کردستان هم با نام «کوسه وه‌وی» شناخته و در زمستان اجرا می شود. آیین «کوسه وه‌وی» در کردستان با شماره ١۶١۴ در تاریخ ۲۳ تیرماه سال ٩٧ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
کوسه برنشین، کوسه وه‌وی (Kosewewi)، کوسه گردی، کوسه گلین، کوسه گلدی همگی عناوینی است برای یکی از مراسم های کهن ایران زمین، این رسم در برخی از مناطق در زمستان و در برخی دیگر جزء جشن های ایرانی بهاره محسوب می شود. همچنین در مناطق مختلف ایران با توجه به اقلیم و فرهنگ بومی آن ناحیه به شکل های مختلف برگزار می شود.
«کوسه وه‌وی» نوعی آیین نمایشی شبانی (چوپانی) است که طبق تحقیقات انجام شده قدمت آن تا دوران میترایی مشخص شده است، اما برخی از صاحب نظران ریشه های آن را به قبل از دوران میترایی نیز مربوط می دانند. «کوسه وه‌وی» در کردستان نزدیک به چله زمستان برگزار می شود، هر چند امروزه در ایام عید نوروز و عروسی ها هم به صورت نمادین و بیشتر برای ایجاد فضای شاد و مفرح آن را اجرا می کنند.
در گذشته اهالی یک روستا که دامدار بودند نسبت به تعداد دام هایشان، چوبان های متعددی می گرفتند. در برخی از روستاها پیش می آمد که چهار چوپان همزمان مشغول گله داری بودند. قراردادی که اهالی روستا با این چوپان ها داشتند مربوط به فصل گرما بود، یعنی تقریبا شش ماه اول سال را شامل می شد. چوپان یک نفر را به انتخاب خود به عنوان «دووا شووان» انتخاب می کرد که در انجام کارها به او کمک کند و یک نفر هم به نام «نوره‌چی» همراه او می شد که از جوان های روستا، هر روز یکی این نقش را برعهده داشت.
در زمستان، چوپان های روستا در مراسم «کوسەوەوی» مقدار قابل توجهی خوار و بار از اهالی می گیرند که خود به نوعی دستمزد زمستانه چوپان است و کمکی برای امرار معاش در فصل بیکاری شان محسوب می شود. مراسم «کوسه وه‌وی» در کردستان به این شکل انجام می شود که مثلا در روستایی که چهار چوپان داشت هر روز کار به یکی اختصاص داده می شد. در ادامه «دووا شووان» یکی از چوپان ها اعلام می کرد که امروز عصر، فلان چوپان برای کوسه وه‌وی می آید، اهالی هم اقلامی از قبیل بوریش (ریزه بلغور)، شلم (شلغم)، دوینه (ترخینه)، قاورمه (قرمه)، رون (روغن)، نفت و … را آماده می کردند که به کوسه بدهند.
هم‌چنان که گفته شد در روستاهایی که دام زیاد داشتند و به طبع آن بایستی چند چوپان می گرفتند، در مراسم کوسه، همه چوپان ها و «دووا شوان»ها حاضر می شدند. چوپانی که نوبتش بود به عنوان کوسه و «دووا شوان» نیز به عنوان وەوی، نقش اجرا می کردند و سه چوپان دیگر و دووا شوان هایشان به کمک کوسه می آمدند و هر کدام مسئول جمع آوری چیزی می شدند: یکی ترخینه را جمع می کرد، یکی در کیسه اش فقط گندم می ریخت. چوپان ها در این مراسم به در خانه هایی می رفتند که مسئول دام هایشان بودند، این روال برای تمام چوپان ها برقرار بود. در بسیاری از روستاهایی که تعداد دام ها زیاد نبود یک چوپان استخدام می کردند و هر روز یک نفر از اهالی به نوبت، به کمکش می رفت.
نکته جالب در مراسم کوسه برنشین یا «کوسه وه‌وی» شیوه لباس پوشیدن کوسه است، شکل و شمایل کوسه در این مراسم باید ترسناک باشد. در گذشته در روستاها با وسایلی که دم دست بود به کوسه قیافه ای ترسناک می دادند. کوسه ابتدا تا آنجایی که می توانست لباس به تن می کرد تا گنده و نامتناسب شود. اگر شاخ بز در دسترس بود برایش شاخ می گذاشتند و اگر نبود با بستن جارو در دو طرف سرش شاخ درست می کردند. در برخی مناطق شاخه های جارو را دور سر می بستند، همچنین با پشم گوسفند و بز برایش ریش و سبیل درست می کردند. صورتش را با زغال و و آرد سیاه و سفید می کردند و چند شلوار کردی می پوشید و کوسه پووزوانه (ساق پیچ) به پا می کرد و گونی پاره یا جوراب پشمی محلی روی کفش‌هایش می پوشید تا پاهایش بزرگتر و درازتر جلوه کند. همچنین میکوتی (چماق) هم در دست می گرفت. «دووا شوان» یا یکی دیگر از مردها نقش زن کوسه را بازی می کرد. به این ترتیب که لباس زنانه کردی می پوشید و روسری و بزک می کرد. زن کوسه یا عروس کوسه یک سوزن هم در دست داشت که برای شوخی و خنده گهگاهی به مردم می زد. کوسه و گروهش که تعداد قابل توجهی از مردم و مخصوصا بچه ها دنبالش راه افتاده بودند به در خانه های مردم می رفتند و چون شمایل شان کوسه ترسناک بود و ممکن بود بچه های کوچک داخل خانه بترسند، قبل از ورود کوسه یکی از «دووا شوان» می رفت و و آمدن کوسه را اعلام می کرد. وقتی کوسه می آمد مردم روستا این شعر را می خواندند:
«کوسه‌هاتگه له دوورەوە
به ریشی زەرد و سوورەوە
کوسه قه زات له گیانم
ئیمسال فرە بی نانم کوسه»
کوسه وقتی داخل حیاط خانه می شد، ابتدا به سراغ آغل و طویله می رفت و شعری می خواند. بعد یک شاخه از جارو را در دیوار یا درز درب طویله برای برکت بخشی فرو می کرد. در برخی از روستاها مقداری از ریشش را هم به در آویزان می کرد. کوسه وقتی از حیاط وارد خانه می شد، فضای خانه بسیار شاد و هیجانی می شد، همه آواز می خواندند و شادی می کردند. کوسه درخواست سهمش را می کرد و صاحبخانه آذوقه ای برای او فراهم می کرد و همراهانش سهمش را جمع می کردند. زن کوسه (مردی که لباس زنانه پوشیده بود) نیز از خانم های خانه درخواست سهم کوسه را می کرد و همچنین برای شوخی و خنده سوزنی به دیگران می زد.
در برخی از خانه ها با پووت (حلبی روغن) می نواختند و آواز می خواندند. در کل با ورود کوسه هیاهویی در خانه به راه می افتاد و صدای خنده و شادی از آن خانه به گوش می رسید. معمولا مراسم کوسه برنشین یا «کوسه وه‌وی» در یک روز تمام نمی شد و در برخی از روستاهای بزرگ تا ۱۰ روز هم طول می کشید.
آیین کوسه برنشین در شهرهای دیگر ایران به شکل های مختلف برگزار می شود و گفته می شود یکی آیین‌های «بهار جشن» بوده است که «کوسه برنشین» نام داشته است.
ابوریحان بیرونی در شرح آیین کوسه گلین چنین آورده است: «در نخستین روز از آذرماه یا نخستین روز بهار مردی کوسه (بی‌ریش) با شمایلی عجیب و غریب را بر خری می نشاندند که به یک دست کلاغ داشت و به دست دیگر بادبزن که خود را مرتب باد می زد. او برای جلوگیری از نفوذ سرما با روغن های گرم‌کننده ویژه‌ای، خود را چرب کرده و خوراک و آشامیدنی های گرم کننده می خورد. مردم به این کوسه ژنده پوش که اشعاری در وصف بدرود با سال می خواند، می خندیدند و آب و برفآبه به سوی او پرتاب می کردند.
شمار فراوانی از مردم کوچه و بازار و نیز برخی ماموران حکومتی به دنبال او بودند و او مجاز بود که از هر خانه و دکانی یک درم سیم یا یک دینار بگیرد. اگر کسی از پرداختن این وجه سر باز می زد مرد کوسه می توانست از ظرف مرکبِ سیاه یا گِل سرخ رنگی که همراه داشت او یا خانه او را نشان کند و گاه به لودگی، فرمان تاراج او را می داد. بخشی از این پول که از آغاز مراسم تا میانه روز به دست می آمد سهم حاکم و درآمد میانه روز تا پایان مراسم به هنگام غروب سهم کوسه و همراهان او بود.
مردم از ترس حکومت و مسخرگی و لودگی کوسه و نیز از بیم آلوده شدن لباس و جامه معمولا این پول را پرداخت می کردند. پس از غروب آفتاب، کوسه باید می گریخت و پنهان می شد، وگرنه مردم مجاز به ضرب و شتم او بودند و کسی نیز مانع آنها نمی شد.»
