آبان روز از سپندارمذ ماه برابر با دهم اسفد (اسپند) در گاهشماری ایران باستان در گرامیداشت و ستایش رود جیحون یا آمودریا را جشن وخشنکام می نامند. جشن وخشنکام از جمله جشن های به فراموشی سپرده شده ایرانی است که از چگونگی برگزاری آن اطلاع چندانی نداریم اما با توجه به تاریخچه ان می توان فهمید از دیرباز آب برای ایرانیان از اهمیت بسیار برخوردار بوده است. آنجا که داریوش بزرگ فرمان کندن این عبارات را بردیوار جنوبی کاخ آپادانا می دهد: خدا این کشور را ، از دشمن ، از خشکسالی ، از دروغ حفظ نماید. از این سخن دانسته می شود که داریوش بزرگ همواره از سه چیز بر کشورش بیم داشته: دشمن، خشکسالی، دروغ.
تاریخچه ای مختصر از جشن وخشنکام
رود جیحون یا آمودریا بزرگترین رود سرزمین های ایرانی است. نام جشن وخشنکام از شاخه ای از این رود به نام “وخش” یا “سرخ آب” گرفته شده است. ابوریحان بیرونی وخشنکام را “فرشته جیحون” می داند و می بایست با آناهیتا یا آناهیته مشترکاتی داشته باشد. این رود اکنون در آسیای میانه و در قرقیزستان و تاجیکستان جاری است. رود وخش به عنوان بزرگترین رودخانه تاجیکستان شناخته می شود و از این روز برای آبیاری زمین های کشاورزی و پنبه استفاده می شود. رود وخش برای تولید نیروی برق ابی تاجیکستان نیز بسیار پراهمیت است.
اهمیت رود وخش
رود وخش یکی از بزرگترین شاخابه های آمودریا است و از بخش شرقی رشته کوه آلای در مسافت ۵۲۴ کیلومتری جاری می‌شود. حوزه آبریز روی وخش ۳۹۱۰۰ کیلومتر مربع است. شاخه‌های بزرگتر آن از کوه‌های پشت آلای آغاز شده، در سرچشمه خود به نام قرسو نامیده می‌شود. در مناطق پایین‌دست‌تر آن را قزل‌سو می‌نامند. از دره رود وخش شاه‌راه دوشنبه-چَنَک می‌گذرد. شهرهای نارک، سربند و قرغان تپه در کناره رود وخش جای دارند. در ریزشگاه رود وخش به رود پنج شکارگاه “بیشه پلنگان” قرار دارد.
ماه‌های ژوئن-جولای دوره سیرابی وخش است که‌همیشه آب آن کم و زیاد می‌شود. در فصل سیرابی در یک ثانیه 836 متر مکعب آب در آن جاری می‌شود، که‌این میزان با 20/4 درصد از آورد سالانه‌برابر است. ماه‌های دسامبر، ژانویه، فوریه‌و مارس دوره‌کم آبی آن است.
از اهمیت بالای این رود می توان به گنجینه جیحون یا گنج آمودریا متشکل از۱۷۰ نمونه طلا ونقره, مهم ترین اشیای باقی مانده از دوران امپراطوری هخامنشی استناد کرد. مهم ترین مجموعۀ موجود از هنر فلزکاری هخامنشی و نیز نمادهای چند فرهنگی این امپراطوری است. مجموعه ی اشیا و سکه های طلایی و نقره ای مشهور به گنجینه ی جیحون در ساحل شمالی آمودریا به دست آمده است. از زیباترین آثار این گنجینه می توان از ارابه طلایی نام برد. این ارابه توسط چهار اسب کشیده می شود و حامل دو مرد است که لباسهای مادها را پوشیده اند. لباس ارابه ران بسیار شبیه خدمه سلطنتی در دوران هخامنشی است، که نمونه های آن، بر دیوارهای تخت جمشید قابل مشاهده است. فرد نشسته، با لباسی فاخر تر و تاج گونه ای بر سر، به نظر از مقامات سلطنتی است.
