جشن آبسالان | بهار جشن و مراسم پخت آش اسفندی

هرمزد روز از اسفندماه برابر با یکم اسفند در گاهشماری ایرانی جشن اسفندی یا آبسالان است. در جشن آبسالان در نیاسر کاشان، اقلید و محلات به زنان هدیه می دهند و پختن آشی به نام “آش اسفندی” مرسوم است. این روز به مناسبت روان شدن جوی ها، نهرها و نزدیک شدن بهار، “بهار جشن” نیز نامیده می شود. همچنین به “جشن روباه” به خجستگی دیدار دوباره روباه در فصل بهار نیز معروف است این جشن با اندکی دگرگونی آیینی در بیشتر منطقه های خشک همانند دارد. آغاز سال نو در تقویم محلی نطنز، ساوه و كاشان است. در فراهان معروف به “آفتو به حوت” (آفتاب در برج ماهی) است. واژه ی «آبسالان» با «آبشار» و فشار آب ها در پیوند است.

تاریخچه

در گاهشماری ایران باستان نخستین روز از هر ماه اورمزد یا هرمزذ نامیده می شود. این واژه ریشه در اهورامزدا دارد. در متون كهن، هنگام جشن آبسالان به گونه های مختلفی آمده است كه مانند بسیاری از دیگر دگرگونی ها ناشی از محاسبه ی زمان با تقویم های گوناگون و كبیسه گیری های متنوع بوده است. هنوز باستان شناسان درباره ی معنی واژه ی آبسالان هم سخن نیستند. تفضلی این واژه را، که پازند آن به صورت «آوساران» آمده است، “بهاران یا هنگام بهار [؟]” ترجمه می کند. ظاهرا این نام در متن های پهلوی تنها یک بار، در مینوی خرد به صورت آبسالان (آپسالان) آمده است :

نیکی گیتی همچون ابری است که در روز بهاری [؟]  (آبسال) آید که به هیچ کوه باز نپاید

پیداست که تفضلی، مترجم مینوی خرد، درباره ی جشن آبسالان بیشتر از هر کسی پژوهش کرده است او در تلاش خود برای دست یافتن به معنی درست، در متن ترجمه ی مینوی خرد، این واژه را «روز بهاری» و در حاشیه ی متن «بهاران» و در واژه نامه ی مینوی خرد «بهاران، هنگام بهار» معنی کرده است .

شعری از ناصرخسرو فاش می کند که این جشن بیشتر در پیوند با فقدان آب است، تا با بهار سبز و خرم:

همی تابد ز چرخ سبز عیوق             چو آتش بر صحیفه ی آبسالی

شاید کهن ترین ثبت واژه ی آبسال به صورت نام یک جشن در بیتی از ابونواس باشد، که درآن به سه جشن باستانی ایران، یعنی مهرگان، نوروز و آبسال الکبیس سوگند یاد شده است. از این که جشن آبسال در کنار دو جشن بزرگ ایرانی یاد شده است، پیداست که این جشن از نظر اعتبار همسنگ دو جشن دیگر بوده است.

مراسم جشن آبسالان

برطبق ابوریحان بیرونی جشن آبسالان را به نام “كوسه سواری” یا “كوسه برنشین” نیز می شناسند. این جشن با مراسم نمایشی خنده آور كه توسط مردی کوسه رو (بی ریش) كه بر درازگوشی سوار بوده برگزار می شده است. در این نمایش كوسه سوار خود را باد می زده و مردم به او آب می پاشیده اند.

جشن آبسالان مصادف با آغاز سال نو در تقویم محلی نطنز، ساوه و کاشان است. در نیاسر کاشان، اقلید و محلات به زنان هدیه داده و آش “اسفندی” می پزند. . در فراهان معروف به «آفتو به حوت» (آفتاب در برج ماهی) است.

گفتنی است، در برزک، آران و بیدگل و نوش‌آباد در این روز کودکانی که در مکتب خانه یا بعدها در مدارس به به کسب دانش مشغول بودند، هدیه‌ای به رسم سپاسگذاری، به معلم خود می‌دادند.