کارت های بازی صفوی با نام «گنجفه» که در مخزن موزه رضا عباسی نگهداری می‌شد، به مناسبت دهه فجر برای نخستین‌بار رونمایی شد. موزه رضا عباسی بر پایه مستنداتی این بازی را به دوران صفویه نسبت داده و ۳۰ کارت بازی گنجفه را تا ۳۰ بهمن‌ماه به نمایش گذاشته است.
تاریخچه بازی گنجفه
نازی فاطمی، کارشناس مسؤول موزه‌داری در موزه رضا عباسی درباره این بازی توضیح داد: گنجفه یا گنجیفه در اصل “گنج‌فهم” بوده که به علت استفاده زیاد در لفظ به آن گنجفه می‌گفتند و چون این بازی سبب افزایش عقل و فهم می‌شد چنین نامی داشت. این بازی در دوران صفویه متداول بوده است و اگر قبل از صفویه مورد استفاده قرار گرفته، چند سالی پیش از آن قدمت نداشته است.
او سپس به اسنادی که بر پایه آن کارت های بازی گنجفه را به صفویه نسبت می‌دهد، اشاره کرد و گفت: میرزا محمدصادق مؤلف شاهد صادق در فصل ۶۴ کتاب خود درباره این بازی توضیح داده است که گنجفه از مخترعات میرغیاث‌الدین منصور شیرازی بوده که در دوران صفویه زندگی می‌کرده و او فردی بسیار باهوش و نابغه بوده است. یکی دیگر از منابع مورد استناد اهلی شیرازی است که کتابچه‌ای با نام رباعیات گنجفه با ۹۶ دوبیتی داشته که اگر هر دوبیتی را روی صفحه کاغذ می‌آوردند هر صفحه یکی از کارت های بازی را تشکیل می‌داده. این فرد در سال ۹۴۲ قمری فوت کرده است اگر احتمال دهیم ۲۰، ۳۰ سال قبل از فوتش این اشعار را سروده باز هم قدمت این بازی به دوران قبل از صفویه نمی‌رسد.
فاطمی اضافه کرد: در سفرنامه‌ها هم سند مهمی وجود دارد، مثلا سفرنامه “تاورنیه” که درباره آداب و رسوم فرهنگ صفویه است، اشاره شده که در میان بازی‌های ایرانی، کارت های بازی وجود دارد که به آن “گنجفه” گفته می‌شود و هشت نشان دارد. از مجموع این منابع نتیجه گرفته شده که این بازی در دوران صفویه اختراع شده و به‌ویژه در زمان شاه عباس اول. در جایی هم اشاره شده که در میان سران سپاهیان از این بازی استفاده شده است، اما در دوران شاه عباس دوم به علت دگرگونی‌های اجتماعی این بازی جزو بازی‌های ممنوعه به حساب می‌آید و از ایران خارج می‌شود و در کشورهای دیگری مثل هند نمونه‌ای از این بازی شکل می‌گیرد. همه این مستندات این احتمال را مطرح می‌کند که گنجفه بازی مربوط به دوران صفوی بوده است.
کارت های بازی گنجفه
این کارشناس موزه‌داری همچنین توضیح داد: این کارت‌های بازی شامل هشت دسته است و هر دسته ۱۲ کارت دیگر دارد. عناوین هشت دسته شاملِ غلام، تاج، شمشمیر، اشرفی، چنگ، برات، سکه و قماش است. ۱۲ کارت هم دو کارت اول شاه و وزیر نام دارد و بقیه از یک تا ۱۰ شماره‌گذاری شده است. جنس این کارت ها از عاج و سنگ‌های قیمتی بوده، به ویژه آن‌هایی که در دربار استفاده می‌شده است.
فاطمی افزود: مطلبی در کتاب گوهرنامه محمد بن منصور وجود دارد که نوشته در نواحی نیشابور گوهری به نام “فیروزه” وجود دارد که برای نرد، شطرنج و کارت های گنجفه آن را استخراج می‌کردند و می‌تراشیدند. زمانی که کارت در میان عموم مردم استفاده می‌شد دیگر این تزئینات را نداشت و از برگ نخل، مقوا و یا کاغذ استفاده می‌شد.
این کارشناس موزه‌داری همچنین گفت: در این نمایشگاه شامل ۳۰ عدد کارت مستطیل‌شکل به نمایش گذاشته شده که در ابعاد متغییر و اندازه‌های کوچک است؛ در عرض سه تا چهار سانتی‌متر و به طول پنج تا شش سانتی‌متر و در وزن‌هایی متغیر از ۱.۶۸ تا ۶ گرم. نقش‌های کارت‌ها نیز متفاوت و بیشتر درباری است، مثل صحنه شکار و شهبانویی که کودکی در آغوش دارد.
وی افزود: برای تزئین کارت ها از هنر لاک یا روغن‌کاری استفاده است، چون این صنعت فاخر و درباری بوده است و این بازی‌ها هم درباری به حساب می‌آمدند از آن هنرها برای مزین کردن آن‌ها استفاده می‌شد. علاوه‌بر این، برای این‌که ببینده را سوق دهند که نقوش ریز این کارت ها را بهتر ببیند جلا و روغنی روی کارت ها می‌زدند تا براق و واضح شود.
نمایشگاه بازی صفوی گنجفه از ۱۷ تا ۳۰ بهمن در تالار اسلامی شماره ۲ موزه رضا عباسی برپا است و بازدید از این موزه از ساعت ۹ صبح تا ۱۷ امکان‌پذیر است. موزه رضا عباسی در خیابان شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان، شماره ۸۹۲ واقع شده است.
ایسنا
