عبارت باغ ایرانی به اقامتگاه های سلطنتی یا باغ‌های تفریحی قرون وسطی و معاصر در ایران و مناطق همجوار اطلاق می‌شود. در پرسیا باغات میوه و سبزی فراوانی وجود داشت، اما این نمونه ها مشمول عبارت باغ ایرانی نمی شوند. طراحی باغ بخش اساسی فرهنگ پارسی است. این امر چنان تأثیری داشته که اصطلاح باغ بهشت در پارسی باستان در بسیاری از زبان های اروپایی و همچنین در زبان عبری وام گرفته شد، جایی که اصطلاح پردیس هنوز هم امروزه به کار می رود. در ژوئن 2011، 9 باغ ایرانی در ایران در لیست میراث جهانی یونسکو ثبت شده اند.
تاریخچه باغ ایرانی
منظور از باغ ایرانی سنت و سبک طراحی باغ است که از پرسیا (ایران کنونی) سرچشمه گرفته است. به طور سنتی، این باغ ها “فضاهای محصور” بودند.
هدف این باغ ها جستجوی آرامش معنوی و تفریحی (محل ملاقات دوستان) بود تا اساساً بهشتی روی زمین باشد. شیوه ساخت این باغ‌ها می‌توانست بسیار باشکوه (تسلط بر ساختار) یا بسیار معمولی (تمرکز بر گیاهان) باشد، با این وجود، برخی قوانین ساده طراحی، مانند قصد تکثیر، از نظر عملکرد و احساسات رعایت می‌شد. درواقع هر آنچه که باغ می تواند ارائه دهد.
تخمین زده می شود که پیدایش باغ های ایرانی به 4000 سال قبل از میلاد برمی گردد. در سرامیک های آن زمان نقوش ضربدری نمونه باغ های ایرانی کشف شده است. مفهوم ایرانی باغ ایده آل (شبیه به بهشت) بهترین نمایش خود را در تاج محل دارد. این بابر بود که مفهوم باغ های ایرانی را به هند معرفی کرد و باغ “آرام باغ” در آگرا (که اکنون متروکه شده است) اولین نمونه از باغ های متعددی بود که او ایجاد کرد. تاج محل یکی از بزرگترین باغ های ایرانی در جهان است.
یونسکو باغ ایرانی را به دلیل «نمونه‌سازی تنوع طرح‌های باغ ایرانی که شامل و تطبیق با شرایط مختلف آب و هوایی و در عین حال حفظ اصولی آن با ساخت ساختمان‌ها، کوشک‌ها و دیوارها و همچنین یک سیستم آبیاری پیشرفته که از زمان کوروش کبیر در قرن ششم قبل از میلاد آمده به جا مانده است”. را به‌عنوان میراث جهانی ثبت کرده است،
عناصر باغ ایرانی
در باغ‌های ایرانی، باغ‌های داخلی اغلب توسط سازه‌هایی مانند طاق‌ها به باغ‌های خارجی متصل می‌شوند. باغ های داخلی به عنوان نمادی از خانه در نظر گرفته شده اند، در حالی که باغ های بیرونی دنیای اطراف را منعکس می کنند. چنین باغی در درجه اول برای تفریح و استراحت استفاده می شد. همچنین باغ به عنوان مکانی برای معنویت، فعالیت های اجتماعی و پیشتر به عنوان محلی برای ضیافت و غیره استفاده می شد.
نور خورشید
یکی از عوامل مهم در طراحی سازه در باغ های ایرانی، نور خورشید و جلوه های نور است. معماران نور خورشید را با ایجاد الگوها و اشکال از پرتوهای نور در اختیار می گرفتند.
سایه
به دلیل آب و هوای گرم ایران، مناطق سایه دار برای ساخت باغ ها مطلوب تر است. درختان و بوته ها سایه طبیعی ایجاد می کنند و آلاچیق ها و دیوارها اغلب برای محافظت در برابر آفتاب شدید استفاده می شوند. معماران با تجربه از طریق بازی سایه جلوه های ویژه ایجاد می کنند.
آب
از آنجایی که در ایران علاوه بر جنگل های فراوان، مناطق بسیار خشک بسیاری وجود دارند، آب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. قنات ها یا چشمه ها تمام باغ را سیراب می کنند. اعتقاد بر این است که فناوری قنات‌ها که تونل‌های آن زیر سطح آب قرار دارد، قدمتی چند هزار ساله دارد. خود باغ نیز اغلب توسط کانال های آب متقاطع آبیاری می شد. از این قبیل را می توان در نمونه چهارباغ یافت. درختان را اغلب در ترانشه‌های پر آب به نام «جوب» می‌کارند که از تبخیر آن جلوگیری می‌کند و آب کافی برای ریشه‌های درخت فراهم می‌کند.
ساختمان
علاوه بر طاق ها، سنگ تراشی ها و ساختمان های باشکوه، در بسیاری از باغ ها آلاچیق هایی وجود دارد. نام اصلی فارسی آنها کوشک است به عنوان کیوسک به زبان های اروپایی راه پیدا کرده است.
13 باغ ایرانی به عنوان میراث جهانی ثبت شده است که در بسیاری از استان های ایران و خارج از کشور پراکنده شده است:
1. سایت میراث جهانی پاسارگاد در شیراز
2. کاخ چهل ستون اصفهان
3. باغ ارم شیراز
4. باغ فین در کاشان
5. باغ دولت آباد یزد
6. باغ شاهزاده کرمان
7. باغ پهلوان پور یزد
8. عمارت و باغ تاریخی اکبریه بیرجند
9. باغ عباس آباد بهشهر
10. تاج محل در آگرا، هند
11. مقبره همایون در دهلی نو، هند
12. باغ شالیمار در لاهور پاکستان
13. باغ بابر در کابل افغانستان
