گردشگری داوطلبانه یکی از شاخه های نسبتا جدید صنعت توریسم است که افراد برای یک سازمان یا هدف انسان دوستانه در خارج یا داخل کشور خود کار می کنند. در سال های اخیر این نوع گردشگری در بسیاری از کشورها رواج یافته است. مقاصد گردشگری داوطلبانه بین المللی معروف در جهان عبارتند از: تایلند، کامبوج، هند، پرو، فیلیپین، سریلانکا، نپال، تانزانیا، مراکش و غنا. این نوع از گردشگری، شکل خاصی از صنعت توریسم است که به صورت هدفمند و داوطلبانه برای رفع نیازهای جامعه مقصد که عمدتا مناطق توسعه نیافته و فاقد امکانات هستند، شکل می گیرد. در واقع هدف از گردشگری داوطلبانه حمایت از افراد نیازمند در جوامع مختلف، با بهره‌گیری از گردشگری است. در این سفرها اغلب افراد نیازمندی که از امکانات آموزشی، بهداشتی و خدماتی بی‌بهره اند، مخاطب قرار می گیرند.
معایب و مزایا
گردشگری برای هر کشور فواید زیادی به دنبال دارد و باعث ایجاد اشتغال، افزایش درآمد، توسعه زیرساخت ها، کمک به تبادل فرهنگی و غیره می شود. در سال های اخیر معنای گردشگری با گذشته تفاوت بسیاری یافته است. اگر در گذشته واژه گردشگر تنها به افرادی که تنها برای گذراندن زمان به دور از کارهای روزمره به منظور تفریح، آرامش و لذت بردن سفر می کردند اطلاق می شد، اما در سال های اخیر واژه گردشگری و صنعت توریسم شاخ و برگ بسیاری یافته است. امروزه گردشگر اهداف دیگری جز تفریح و لذت بردن از مقاصد گردشگری دارد. افرادی که به گردشگری داوطلبانه می پردازند، علاقه مند به مسائل انسان دوستانه هستند که می توانند برای هدف خاص خود در داخل کشور یا خارج از آن به سفر بپردازند. گردشگری داوطلبانه اگر به درستی انجام شود موجب رشد و ارتقای جامعه هدف هم در بعد اجتماعی و زیستی و هم در بعد توسعه امکانات می شود. علاوه بر موضوعات اشاره شده مزایای بسیار دیگری برای جوامع به دنبال خواهد داشت که در این مطلب به برخی از آنها اشاره می کنیم.
اجرای برنامه های پایدار: فرصت های پایدار، منجر به تاثیر طولانی مدت اقدامات داوطلبان در جوامع خواهد شد. برای مثال، به جای سفر به خارج از کشور و آموزش زبان انگلیسی به دانش آموزان، بهتر است به معلمان محلی کمک شود تا مهارت ها و روش های آموزشی خود را بهبود بخشند. این اقدام ضمن حفظ مشاغل محلی، فرصت بهره مندی از این دانش را برای دانش آموزان و معلمان فعلی و آینده فراهم می کند.
توسعه اقتصاد محلی: هدف اولیه سفر توسعه اقتصاد محلی جوامع است. گردشگران داوطلب نیز با خرید کالا از بازار‌های محلی، استفاده از تور‌ها و اقامتگاه های محلی و صرف غذا در رستوران ها، به پیشرفت اقتصادی بومیان این مناطق کمک می کنند.
ارائه کار با‌کیفیت: در صورت هم خوانی پروژه های داوطلبانه با مهارت های گردشگران، کیفیت پروژه های اجرایی افزایش و تاثیرات مثبت بلند‌مدتی بر محیط خواهد داشت.
یادگیری فرهنگ جدید: گردشگران داوطلب با سفر به مناطق متنوع و تعامل با مردمان آن، با فرهنگ جوامع مختلف آشنا می شوند و به درک عمیق تری نسبت به جهان و ماهیت پیچیده فقر و توسعه پایدار دست پیدا می کنند.
علی رغم تمامی منافعی که گردشگری داوطلبانه برای جامعه هدف به دنبال دارد، در سال های اخیر مورد انتقادات شدیدی نیز قرار گرفته است. بر اساس مطالعات، گردشگری داوطلبانه گاهی می تواند به جای منفعت برای جوامع محلی و بومی، تاثیرات منفی بسیاری بر جای گذارد. برخی مشکلات گردشگری داوطلبانه عبارتند از:
کمبود داوطلبان متخصص و ماهر: به دلیل اینکه هر فردی می توان یک گردشگر داوطلب باشد، در اغلب مواقع این افراد مهارت و دانش کافی برای انجام پروژه های داوطلبانه، به‌خصوص در زمینه ساخت ساز را ندارند. از اینرو پس از ترک مقصد، جوامع محلی مسئولیت اضافی بازسازی خانه ها و مدارس را بر عهده می گیرند.
کمبود زمان: این شکل از سفرها معمولا بین چند روز تا چند هفته طول می کشد و مسافران زمان کافی برای آشنایی کامل با فرهنگ جوامع و درک عمیق نیازهای آن ها را ندارند.
کاهش منابع محلی: بسیاری از مردم محلی برای پذیرایی از گردشگران داوطلب، از منابع محلی خود برای تامین غذا و محل اقامت گردشگران استفاده می کنند. اگرچه داوطلبان نیروهای انسانی خوبی برای انجام پروژه های انسان دوستانه هستند؛ اما این امر، موجب کاهش منابع محلی در جوامع ضعیف نیز خواهند شد.
از بین رفتن فرصت های شغلی بومیان: انجام کامل پروژه ها و رفع نیازهای افراد بومی توسط گردشگران داوطلب، موجب از بین رفتن فرصت های شغلی و کاهش دستمزد افراد بومی می شود. از طرف دیگر، شانس یادگیری مهارت های تخصصی را از آن ها می گیرد. از اینرو، گردشگران داوطلب بهتر است زمان و انرژی خود را صرف آموزش نیروهای محلی کرده و امکان خودکفایی اقتصادی آن ها را فراهم کنند.
عدم توجه به فرهنگ بومی: در بسیاری از موارد گردشگران داوطلب با توجه به کمبود اطلاع در مورد شیوه زندگی و احترام به فرهنگ جامعه میزبان موجب شوک فرهنگی به بومیان مناطق هدف می شوند.
گردشگری داوطلبانه در ایران
گردشگری داوطلبانه، فرصتی برای تعامل فرهنگی با اهداف انسان دوستانه و رفع نیازهای جامعه نیازمند آن است. اصلاح چارچوب های تجارب این گردشگری و هدایت آن به سمت توسعه پایدار، کمک بسیاری به ارتقا کیفیت برنامه های اجرایی و افزایش اثرگذاری این اهداف خواهد کرد. بر خلاف بسیاری از کشورها گردشگری داوطلبانه در ایران و به ویژه در سطوح بومی با اقبال خوبی روبرو نبوده است. این عدم استقبال دلایل متعددی دارد که از جمله این دلایل می توان به کمبود سازمان های مدیریت داوطلب، برنامه‌ریزی، بازاریابی و حتی بازارسازی چنین اقداماتی دانست. علی‌رغم وجود سازمان های مختلف تاثیرگذار در بخش های داوطلبانه مانند حفظ محیط زیست، میراث فرهنگی، موضوعات اجتماعی و … گردشگری داوطلبانه، بخش مهجورمانده ای در بازار تویسم ایران است که نیازمند توسعه زیرساخت ها در این زمینه است.
