آیا شهر صنعتی سوخته که یکی از قدیمی ترین شهرهای بشر است، واقعا سوخته است؟ یا چنانکه می گویند ساکنان این شهر به دلایل نامعلومی به یکباره بسیاری از وسایل زندگی خود را جا گذاشته و خانه و کاشانه را رها کرده و به جای نامعلومی رفته اند.
شهر سوخته متعلق به پنج هزار و ۲۰۰ سال پیش است. البته فعلا تحقیقات آزمایشگاهی ادامه دارد و به نتایج مشکوک و اثبات نشده ای هم رسیده اند که قطعی نیست اما امکان دارد بزودی اعلام کنند قدمت شهر سوخته بیش از پنج هزار و ۲۰۰ سال است. آیا شهر صنعتی سوخته که یکی از قدیمی ترین شهرهای بشر است، سوخته است؟
روزنامه ایران نوشت: «در موزه شهر سوخته زابل می توانید چهره زنی را که پنج هزار و چند صدسال پیش برای جراحی زیبایی و عمل پروتز چشم مصنوعی از پنجاب در شمال هندوستان و شرق پاکستان امروزی به درمانگاه این شهر آمده، ببینید و به کار متخصصان ایتالیایی و تکنولوژی بازیابی چهره و شناسایی رنگ پوست با دی ان ای موجود در بقایای اسکلت، اطمینان داشته باشید که این زن بی‌کم و کاست، همان تاجر پنجابی است.
خود چشم اما در زاهدان و در میان گاوصندوقی دور از چشم بازدیدکنندگان موزه منطقه ای در جنوب شرق کشور نگهداری می شود. جمجمه جراحی‌شده دختر ۱۳ساله هم اینجا نیست و به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران در تهران منتقل شده است اما اینجا در موزه شهر صنعتی سوخته زابل می توانید تصاویر این جراحی شگفت انگیز را روی جمجمه بیمار مبتلا به هیدروسفالی ببینید؛ بیماری ای که بر اثر تولید بیش از حد مایع نخاعی، جمجمه را متورم می کند و در نهایت موجب مرگ بیمار می شود. آیا هموطن ۱۳ساله پنج هزار سال پیش ما بعد از جراحی زنده مانده است؟ بله، روند ترمیم استخوان در محل تکه مثلثی که از جمجمه برداشته شده، به خوبی نشان می دهد این دختر خانم زنده مانده و از بیماری خلاصی یافته است.
اسکلت بقیه اعضای خانواده او را هم می توانید زیر پایتان در موزه شهر صنعتی سوخته ببینید. خدا می داند مادر با چه آرامشی از بهبود فرزندش خوابیده است. اینجا در گورستان شهر سوخته، همه به شکل جنین و به سمت آفتاب خفته اند و آنهایی که شب، نقاب مرگ بر چهره کشیده اند، به سمت زمین و پشت به آسمان؛ نظیر آنچه در گورستان مهرپرستان تبریز دیده ام. از کجا می دانسته اند خورشید، هر شب در آن سوی زمین طلوع می کند؟ آیا اهالی شهر سوخته مثل مهرپرستان تبریز و مراغه، بر سر آیین مهر بوده اند؟ تا جایی که فهمیده ام به احتمال زیاد یکی-دو هزاره پیش از مهرپرستی در آذربایجان، اینجا اشکال اولیه ای از کیش مهر رواج داشته است.
در میدان یعقوب لیث صفاری می ایستم و عکس می گیرم. چند دانشجوی دانشگاه زابل تازه متوجه تندیس یعقوب، سردار بزرگ سیستانی می شوند و به تقلید از من شروع می کنند به عکاسی. سر حرف را که باز می کنم، می نالند از اینکه زابل جایی برای دیدن ندارد. جایی برای دیدن ندارد؟ چرا یک دانشجو باید چنین حرفی بزند؟ یعنی نام و جایگاه کوه خواجه را در ادیان مختلف نشنیده‌اند؟ سری به شهر سوخته و موزه بی‌نظیرش نزده اند؟ نمی دانند اینجا جغرافیای شاهکاری به نام شاهنامه است؟ چرا با این همه ثروت نشسته ایم تا دستی از غیب کارها را بسامان کند و غبار فقر را از چهره شهر بشوید؟ شهر؟ با یکی از این داشته ها می شود کشوری را ثروتمند کرد. چرا بلد نیستیم برات ثروت بی پایان تاریخ و فرهنگ مان را نقد کنیم؟ می ترسم با این همه چرا، مغز من هم آب بیاورد و هیدروسفالی بگیرم. تازه به دکترهای امروز نمی شود مثل پزشکان پنج هزار و ۳۰۰ سال پیش درمانگاه شهر سوخته امید داشت؛ شهری که نه فقط تاریخ پزشکی که تاریخ بسیاری از هنرها و دانش های بشر را جابه جا کرده است. مثلا هنر معرق کاری روی چوب که پیش از کشف دو شانه شکسته شهر صنعتی سوخته، فکر می کردیم ریشه ۴۰۰ساله ایرانی و ۵۰۰ساله چینی داشته باشد اما این کشف به یکباره تاریخ این هنر را پنج هزار سال عقب برد. فقط شانه ها نیستند، اینجا گل سر و گوشواره و گردنبندهایی می بینید که همین حالا هم مد روز است و می شود پشت ویترین نفیس مغازه ای گذاشت و به مشکل پسندترین زنان فروخت.
جام انیمیشن که درباره اش زیاد شنیده اید، بازی فکری عجیبی با چند طاس و مهره و تخته ای با نقش مار که دم خود را گاز گرفته، خط کش آبنوس ۱۰ سانتیمتری با دقت نیم میلیمتر، پارچه های نفیس و قلاب بافی های شگفت انگیز، سفال های چشم نوازی که نظیرشان را حتی در بازی های رایانه ای هم نمی یابید و … خدایا اینجا چه خبر است؟
ابوالفضل میرزنده دل، کارشناس میراث فرهنگی پایگاه جهانی شهر صنعتی سوخته که تازه با سر و وضع خاکی از محوطه باستانی، در آن سوی جاده خودش را به مجتمع فرهنگی-پژوهشی این سوی جاده که موزه هم جزئی از آن است رسانده، دم در خودش را می تکاند و با من هم قدم می شود تا سری بزنیم به پنج هزار و چند صد سال پیش. او با وسواس گفته من را تصحیح می‌کند و می گوید چیزی که تاکنون ثابت شده و در منابع مختلف هم آمده این است که شهر سوخته متعلق به پنج هزار و ۲۰۰ سال پیش است. البته فعلا تحقیقات آزمایشگاهی ادامه دارد و به نتایج مشکوک و اثبات نشده ای هم رسیده اند که قطعی نیست اما امکان دارد بزودی اعلام کنند قدمت شهر سوخته بیش از پنج هزار و ۲۰۰ سال است: «در موزه، سه مدل شیء داریم؛ اشیای مصرفی روزمره، اشیای شأن زا و تزئینی که متعلق به طبقات مرفه بوده مثل زیورآلات، مهر، ظروف سنگی و سفال های چند رنگ و در نهایت اشیای آیینی که بیشتر برای خاکسپاری بوده و در کاوش های باستان شناسی هم اثر استفاده از آنها دیده نشده است. یعنی این اشیا از ابتدا برای مراسم تدفین ساخته شده و با شخص دفن شده است.»
از شهر صنعتی سوخته هنوز کتیبه ای به دست نیامده اما هر ظرف، خود کتیبه ای است که داستانی از زندگی و طبیعت سیستان را روایت می کند مانند نقش کوه خواجه و خیزاب های هامون که چند سالی است اثری از آن نمانده یا به مفاهیم دینی و فلسفی آن روزگار می پردازد مثل کاسه ای که خورشیدی در مرکز دارد و چهار شعله خمیده زردش تا لبه ظرف بالا آمده و به چهار عنصر حیات یعنی آب، خاک، باد و آتش اشاره می کند.
این چهار شعله خمیده بعدها تبدیل به صلیب شکسته شد و با گسترش مهرپرستی یا میترائیسم تا آن سوی اروپا رفت. چشمم روی ظرف سنگی شفافی می ماند که معلوم نیست دست کدام هنرمند آن را تراشیده است؟ آیا واقعا پنج هزار سال پیش می توانسته اند چنین ظرف ظریفی بسازند؟ این طور نازک و صیقلی؟ دانه های نیم میلیمتری گردنبند را چطور سوراخ کرده اند؟ آن نخ چه نخی بوده که تا آخر عمر در گردن مانده و پنج هزار سال هم زیر خاک بوده و هنوز دانه ها را نگه داشته؟ چرا آن دانشجوها در میدان یعقوب لیث صفاری گفتند زابل جایی برای دیدن ندارد؟ کاش با من به شهر سوخته می آمدند تا رسید پنج هزارساله ای را ببینند که رنگ و تعداد کالای هر بسته تجاری را نشان می داده و مثل مهر پلمب بعد از تحویل شکسته می شده. کاش می آمدند تا امضای سازندگان یا آرم تجاری هر کارگاه سفالگری را ببینند، کاش… واقعا زابل جایی برای دیدن ندارد؟
آیا شهر صنعتی سوخته که یکی از قدیمی ترین شهرهای بشر است، سوخته؟ خیر. آنگونه که میرزنده دل می گوید ساکنان این شهر به دلایل نامعلومی به یکباره بسیاری از وسایل زندگی خود را جا گذاشته و خانه و کاشانه را رها کرده و به جای نامعلومی رفته اند. آیا وعده سرزمین دیگری به آنها داده شده؟ آیا مسیر رود هیرمند تغییر کرده؟ آیا مهرپرستان سیستان همان مهرپرستان آذربایجانند؟ تحقیقات ادامه دارد و هنوز چیزی معلوم نیست اما تنها چیزی که با اطمینان می شود از آن سخن گفت این است که تمدن شهر سوخته یک تمدن تک افتاده و بی ارتباط با سایر مناطق ایران نیست. به عنوان مثال جام انیمیشن سیستان با نقش بز و درختی شبیه نخل در جنوب شرق ایران، همان است که در منظومه درخت آسوریک یا گفت و گوی بز و نخل، سروده شمال غرب آن روز ایران می شناسیم و این پیوستگی از هیرمند تا دجله و فرات بینظیر است. در مسیر کوه خواجه یا اوشیدای مقدس از بستر خشک هامون می گذرم که حالا بیابانی است خشک و بی‌آب و علف. یکسره خاک می بینی و خاک. با خودم فکر می کنم هر سفال موزه شهر سوخته هم چیزی نیست جز مشتی خاک. قیمت یک مشت خاک چقدر است؟»
ایسنا
چه جالب. این موضوع همیشه برام سوال بود