دایره | از رایج ترین سازها در همه تمدن های کهن

دایره. از گروه سازهای پوست‌صدای یک طرفه (یک طرف باز) با بدنه قاب مانند است که به دلیل ظاهرِ دوار شکلش به آن دایره می گویند.

این ساز از جمله رایج ترین سازها در همه تمدن های کهن است که امروزه در بسیاری از کشورهای جهان در شکل ها و اندازه های مختلف به کار می رود. این ساز در نواحی مختلف ایران تحت عناوینی چون دایره، داریه، دیاره، دف (نک دف)، دایره زنگی، قاوال، اربونه و غیره، شناخته می شود.

ساختار ساز

ساختمان ساز دارای سه بخش است: 1. قاب، 2. پوست، 3. حلقه ها و زنگ ها. قاب این ساز گرد و اغلب از جنس چوب، نی یا فلز، و پوست آن معمولا از پوست بز، گوسفند یا آهوست. در جدار داخلیِ قاب اشیایی مانند حلقه و زنجیر فلزی، زنگ و زنگوله به شیوه های گوناگون متصل می شود تا در حین نواختن دایره به صدا درآیند و اصواتی افزون بر صداهای حاصل از پوست ساز ایجاد نمایند. دایره های رایج در نواحی مختلف ایران از نظر خصوصیات ظاهری و ساختاری تا حدودی به هم شبیه هستند. تفاوت ساختاری آنها بیشتر در چگونگی و نوع اتصال زنگ ها و حلقه هایی است که به جدار داخلی بدنه یا قاب آن، متصل می شوند.

نوازندگی دایره

این ساز را همراه با آواز یا سازهای رایج در هر منطقه و غالبا در مراسم عروسی و شادمانی می نوازند. دایره در فرهنگ های مختلف، دارای تکنیک های اجرایی مختلفی است. اغلب با یک دست گرفته می شود و دست آزاد در نواحی مختلف پوست ساز با انگشتان، کف دست و مشت ضربه می زند. آرنج و کتف نوازنده در به صدا درآوردن زنگ ها مؤثر هستند. لرزاندن ساز و مالش دادن پوست، جلوه های صوتی دیگری ایجاد می کنند. دایره در برخی از فرهنگ ها در گروه های چند نفری و به صورت پلیریتمیک نیز نواخته می شود. در برخی از نواحی ایران، دایره را به شکل وارونه روی دو پا در حالت نشسته قرار می دهند و می نوازند. در بسیاری از نواحی ایران نیز زنان این ساز را می نوازند.

دایره و دف

دایره در بسیاری از مناطق دف نامیده می شود. با وجود شباهت به دف، این سازها را امروز باید از لحاظ تفاوت در اندازه، ویژگی‌های ظاهری، وجود زنجیر، حلقه، زنگ و زنگوله، رنگ و جنس صدا، کارکرد و تکنیک های اجرایی سازهای مستقلی محسوب کرد. نه تنها دف با دایره متفاوت است، بلکه داریه ها در مناطق مختلف ایران نیز از نظر شکل، اندازه و تکنیک های اجرایی با یکدیگر تفاوت دارند.

پیشینۀ تاریخی

دایره یکی از کهن‌ترین و شناخته شده ترین سازهای آیین های مقدس بوده است. پیشینه آن را تا هزاره 6 قبل از میلاد تخمین زده اند. در ایران باستان، پیکره ای سفالی از منطقه شوش مربوط به هزاره 2 قبل از میلاد کشف شده است که نواختن دایره را توسط یک میمون نشان می دهد. در زندگی نامه ها و سفرنامه های عصر صفوی نیز با این ساز مواجه می شویم. اما به نظر می رسد در اشعار ادیبان ایرانی، واژه دایره به عنوان ساز به کار نرفته است و به جای آن، دف کاربرد داشته است. می توان گفت که این ساز در ادبیات کلاسیک ایران به صورت دف و در فرهنگ عامه با عنوان دایره به کار می رفته است. از مهمترین منابعی که می توان از آن‌ها اطلاعاتی درباره حضور دایره در موسیقی قدیم ایران کسب کرد، منابع تصویری است. با استناد به نگارگری مکاتب مختلف ایران، این ساز مهمترین و تنها ساز همراهی کننده و نگه دارنده ریتم در موسیقی بزمیِ قدیم ایران به شمار می رفته است. تفاوت داریه در نگاره های موجود در اندازه قطر، داشتن و نداشتن حلقه و زنگ هاست. از دوره قاجار به بعد، کم کم این ساز از موسیقی کلاسیک ایران حذف و تنبک (نک تنبک) جایگزین آن می شود. در دوره پهلوی، تنبک به طور قطع جایگزین داریه و دف در موسیقی کلاسیک ایرانی می‌شود.

دایره زنگی

نوعی از دایره است که در اغلب نقاط ایران متداول است و با توجه به اینکه در این ساز، زنگ ها نیز در تولید صدا و رنگ صوتی ساز تأثیرگذارند، این ساز هم در رده پوستصداها و هم در رده خودصداها (idiophone) طبقه بندی می شود. در دایره زنگی به جای حلقه ها و زنجیرهایی که به جدار داخلی قاب نصب می کنند، بر بدنه ساز شکاف هایی قرار دارد که در هر شکاف، دو صفحه گرد فلزی کوچک (زنگ) قرار دارد.

منبع: ایراس