عمو نوروز یکی از شخصیت های کهن و افسانه ای ایرانی است که در فرهنگ عامه ایران، به‌ویژه در سنت های نوروزی، جایگاه ویژه ای دارد. او معمولا در کنار ننه سرما به عنوان نمادی از تغییر فصل و آمدن بهار شناخته می شود. این شخصیت در ادبیات شفاهی و قصه های مردمی به‌عنوان پیرمردی مهربان توصیف شده که هر سال در آغاز بهار از راه می رسد و پیام آور سال نو و شکوفایی طبیعت است.
ریشه‌های تاریخی و افسانه‌ای
۱. پیوند با آیین های کهن ایرانی
عمو نوروز ریشه در آیین های ایران باستان دارد که در آن، تغییر فصل ها و آغاز سال نو با شخصیت های نمادین جشن گرفته می شد. برخی پژوهشگران او را ادامه ی سنت های مربوط به میترا (خدای نور و خورشید در آیین های مهرپرستی) و یا پادشاهان نمادین نوروزی در ایران باستان می دانند.
۲. ارتباط با جشن‌های زرتشتی
در باورهای زرتشتی، نوروز جشن تجدید حیات زمین و پایان زمستان بود. در این دیدگاه، این شخصیت می تواند نمادی از فرشته یا نیرویی نیکوکار باشد که با آمدنش، زمین را از خواب زمستانی بیدار می کند.
۳. شباهت به اسطوره های بین‌النهرینی
برخی روایت ها او را به الهه‌های باروری بین النهرینی مانند تموز و دوموزی مرتبط می دانند، که در بهار از دنیای زیرین بازمی گشتند و طبیعت را زنده می کردند.
قصه‌ی عاشقانه عمو نوروز و ننه سرما
یکی از معروف ترین روایت های عامیانه درباره عمو نوروز، داستان عاشقانه ی او با ننه سرما است.
بر اساس این افسانه:
ننه سرما پیرزنی است که در فصل زمستان حکومت می کند و در انتظار دیدار عمو نوروز است.
او هر سال خانه اش را برای دیدار با عمو نوروز آماده می‌کند، اما در لحظه ی رسیدن این پیرمرد، خوابش می برد.
عمو نوروز که او را خواب می بیند، نمی خواهد بیدارش کند و در سکوت از کنارش می‌گذرد.
این چرخه هر سال تکرار می شود و آن ها هیچ‌گاه یکدیگر را نمی بینند، اما این جدایی نماد تغییر فصل ها و آمدن بهار پس از زمستان است.
عمو نوروز در فرهنگ عامه و امروز
با گذر زمان، عمو نوروز در فرهنگ مردم ایران به شخصیت های دیگر نوروزی مانند حاجی فیروز پیوند خورد و کم‌کم نقش او کمرنگ تر شد. اما هنوز در برخی نقاط ایران، داستان‌ها و اشعاری درباره ی او گفته می‌شود. در ادبیات معاصر، نویسندگانی مانند صادق هدایت و مهدی آذریزدی نیز به این شخصیت پرداخته اند.
عمو نوروز نمادی از امید، نو شدن و آغاز بهار در فرهنگ ایرانی است. او از دل افسانه های کهن زنده مانده و با گذر زمان، چهره های مختلفی به خود گرفته است. اگرچه امروز کمتر نام او را در میان جشن های نوروزی می شنویم، اما همچنان در دل قصه های کهن ایرانی جایگاه ویژه ای دارد.
