پس از کاوش باستانشناسی بند هخامنشی دیدگان (بستان خانی) بخش مشهد مرغاب که نمونهای بیهمتا از سازههای معماری دوران هخامنشی به شمار میآید راز مهندسی ساخت سدهای هخامنشی کشف شد. این کاوش باستان شناسی با هدف شناسایی و مطالعه بخشهای گوناگون سد بستان خانی از جمله ساختارهای معماری سنگی آن انجام شد که در نهایت باستان شناسان توانستند پرده از راز مهندسی ساخت سدهای هخامنشی بردارند.
کاوش باستانشناسی این اثر با هدف شناخت و دستیابی به راز مهندسی ساخت سدهای هخامنشی، همچنین آگاهی از نقشه و طرح سازههای معماری موجود در بستر، هسته و پوسته سد آغاز شد. ساختار معماری ورودی آبراه، بستر سنگی آب پخش و تنظیم کننده میزان خروجی آب، سازه معماری شرقی و اجاقها بخشهایی است که در این کاوش باستان شناسی شناسایی شدهاند.
سد بستان خانی از گونه سدهای خاکی با هسته رسی و پوسته لاشهسنگی است و با نقشه مستقیم اجرا شده است. در پایینترین بخش سد و همسطح کف آب ریز، بخشهایی از یک ساختار معماری فاخر با بهکارگیری بلوکهای سنگی تراشخورده چهارگوش وجود دارد که همانند بناهای پاسارگاد با روش خشکه چین و با به کارگیری بستهای فلزی ایجاد شده است. این بلوکهای سنگی در واقع کانال آبی بوده که آب پشت سد را به میزان نیاز و در شبکههایی چند گانه پخش میکرده است.
کاوش باستانشناسی سد دیدگان دادههای ارزشمندی در پیوند با راز مهندسی ساخت سدهای هخامنشی و بند دیدگان در مدیریت منابع آب دوران هخامنشی را در اختیار باستان شناسان قرار داد. هرچند با وچود آسیب و ویرانی به بخش عظیمی از این اثر ارزشمند به دلیل سیلاب و دستبردهای انسانی، کاوش گران توانستند به فناوری و نقشه ساخت سدهای هخامنشی و ساختارهای معماری وابسه به آن را کشف کنند. بقایای سازه های معماری به دست آمده گویای طراحی دقیق و جانمایی مناسب سد و سبک معماری و تراش سنگ ها بیان کننده نحوه معماری دوران آغازین هخامنشیان است.
سد دیدگان بستان خانی از بقایای به جا مانده از دوران هخامنشیان در نزدکی پاسارگاد و شیراز است. این بنا بزرگترین سد ایران از دوران هخامنشی است که تاکنون شناسایی شده به گونه ای که بیش از 200 هکتار از زمین های بالادست خود را به زیر اب می برده است.
میراث آریا