آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

مجموعه خانقاه و آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مکان‌ های تاریخی و باستانی شهر اردبیل در شمال باختری ایران و تنها اثر ثبت شده اردبیل در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این آرامگاه مدفن شیخ صفی الدین جد سلاطین صفویه و بنیانگذار خانقاه است. در این بنای شاهکار معماری ایرانی، علاوه بر شیخ صفی الدین چند تن از بزرگان، مشایخ و سلاطین سلسله صفویه همچون شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه)، همسر شاه اسماعیل (مادر شاه تهماسب) و کشته شدگان جنگ های شیروان و چالدران را نیز به خاک سپرده اند. دیگر بخش‌ های این مجموعه مسجد، چینی‌خانه، جنت سرا، خانقاه، چله خانه، شهیدگاه و چراغ‌ خانه هستند.

شیخ صفی الدین اردبیلی

شیخ صفی الدین اردبیلی از عرفای مشهور ایران و جد بزرگ دودمان صفویان و از مریدان شیخ زاهد گیلانی بوده و از سادات بومی اردبیل به شمار می رفت. از او با عنوان پایه گذار خانقاه صفوی در اردبیل یاد می کنند که توانست مردم بسیاری را پیرو آئین خود کند. منزل و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی بنیانگذار صفویه در همین مکان قرار دارد. طبق وصیت شیخ، جنازه اش را در اتاقی کنار خلوتخانه، باغچه و حوضخانه دفن کردند. روی قبر او را بنایی ساختند که بعد از مرگش بقیه خاندانش را در همانجا دفن کنند. نکته ای که این آرامگاه را از نظر هنری متمایز کرده، انواع هنرهای کاشیکاری، خوشنویسی، گچبری، تذهیب، نقره کاری و… همه درنهایت زیبایی و استادی در این بنا که توسط استادان بزرگ دوره صفوی به کار گرفته شده است. این بنا یکی از ده بنای بسیار زیبای ایران است.

معماری بقعه

مسیر دسترسی به بقعه، به نشانه هفت مرحله عرفان، در هفت بخش احداث شد و با توجه به هشت نگرش صوفیگری، این بخش‌ها از طریق هشت دروازه از یکدیگر جدا شدند. شاه عباس اول نیز اهمیت بسیاری برای این محل قائل بود و اقدامات درخورتوجهی برای توسعه آن انجام داد.

ورودی آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در ضلع شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که مجهز به دری دو لنگه و چوبی است و با عبور از آن وارد حیاط مستطیل‌ شکل خواهید شد. بقعه شیخ صفی الدین برجی استوانه‌ ای شکل با گنبدی کوتاه است که بالای آن جعبه‌ ای منبت کاری شده در زیر گنبد قرار دارد و از آثار نفیس این بقعه است. در حاشیه آن کتیبه‌ ای به خط رقع حک شده و دارای مقبره‌ ای است که از نظر شاهکارهای هنری و معماری و نمایش اصول اولیه عرفانی در جهان از ارزش بالایی برخوردار است و از این رو قداست و ارزش خود را تا به امروز حفظ کرده است.

تزئینات این بقعه شامل کاشی کاری هنرمندانه و ظریف، معرق و مقرنس کاری و کتیبه‌ ها و خوشنویسی‌ های زیبای دوره صفوی، خاتم کاری‌ های ارزشمند، نقره کاری، تذهیب، نگارگری و مهر زنی در هر قسمت از این بنای تاریخی ارزشمند و جهانی به کار رفته است. فرش منحصر به فرد آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، فرش اردبیل، سال‌ ها زینت این بقعه بوده و اکنون در فهرست ۵۰ اثر هنری برگزیده جهان قرار دارد و در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن در معرض دید عموم قرار دارد و یکی از آثار بی‌نظیر تاریخ ایران است.

بخش های مختلف آرامگاه

گنبد الله الله
گنبد آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در واقع هسته مرکزی این مجموعه بوده و نماد اصلی بقعه می باشد، این گنبد را یکی از برجسته ترین معماران آن زمان به نام صدر الدین موسی ساخته است و نقش کلمه الله در تمامی بخش های بدنه گنبد به چشم می خورد به همین سبب نیز نام گنبد الله الله را برای مجموعه گذاشته اند، علاوه بر نقوش نام خدا آیه هایی از قرآن نیز به صورت کاشی کاری بر روی این گنبد وجود دارد که از زیبایی های آن محسوب می شود.

مسجد جنت سرا
در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته که به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب مسجد است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا “میدان داشی” آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته سقف گنبدی داشته که پس از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده‌ است.

حرم خانه
در ضلع شرقی شاه نشین قندیل خانه، یک در نقره‌ای دیده می شود. این در به راهرویی باز می شود که در دو طرف آن قبوری با سنگ مرمر به چشم می خورد. حرم خانه، فضایی مربع شکل است که یک گنبد ساده آجری دارد. این راهرو از سمت شرق به اتاقی مربع شکل با طاقی کوتاه می رسد. دری نسبتا کوتاه از چوب گردو در ضلع غربی اتاق به چشم می خورد که به شیوه لاکی با گل و پیچک و آب طلا زینت یافته است. با عبور از این در به راهروی کوتاهی می رسیم که ما را به سوی حرم خانه هدایت می کند.

در برخی منابع ذکر شده شیخ صفی ده سال پیش از وفاتش این بنا را با نظارت خودش، برای دفن همسر و دخترش و همسر شیخ زاهد گیلانی احداث کرد و به دلیل آنکه همسر وی نخستین فردی بود که در آنجا دفن شد، نام حرمخانه را برای آن برگزیدند. پس از همسر شیخ صفی، تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در همین محل به خاک سپرده شدند و در حال حاضر ده قبر، متعلق به محارم و بزرگان خاندان صفوی در این فضا موجود است.

چینی خانه
چینی خانه در قسمت شرقی قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ راه دارد. ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای طاق نماهای فوق‌العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌ است. هماهنگی و توازن رنگ‌ها با سطوح مقرنس از اسلیم ها و گل‌ های مختلف منظره‌ ای شگفت‌ انگیز را ایجاد کرده‌ است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌ است.

از آنجا که صفویان تلاش بسیاری برای برقراری امنیت در فلات ایران کردند و تجارت چین و رم از طریق جاده ابریشم به واسطه این امنیت جان گرفت، امپراطوری چین 1200 قطعه چینی سفید و آبی را به دربار شاه عباس تقدیم می کند. او نیز به احترام شیخ صفی، چینی ها را به آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی می آورد و بر اساس گفته ها شیخ بهایی را برای طراحی این فضا برای نگهداری چینی ها مامور می کند. این ظروف چینی از نوع ظروف مشهور به مینگ و سلادون هستند که به دست صنعتگران چینی ساخته شده اند. همگی مهر شاهی و عبارت “وقف آستانه شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس” را بر خود دارند.

بخشی از این گنجینه‌ در جریان لشکرکشی های شاه تهماسب و نادرشاه، به مصرف رسید و بخشی دیگر نیز در دوره دوم جنگ های ایران و روس به سن پترزبورگ انتقال یافت و امروزه در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود. اشغالگران روسی که با مخالفت علما و بزرگان شهر با انتقال کتاب ها مواجه شدند، با اعلام اینکه این کتاب ها پس از نسخه برداری دوباره به اردبیل بازگردانده می شوند، آنها را به امانت به تفلیس بردند؛ اما کمی بعد کتاب ها به کتابخانه سن پترزبورگ انتقال داده شدند. بخشی از ظروف باقیمانده چینی نیز همراه چند قطعه فرش و اندکی اسناد و کتب، در سال های ۱۳۰۵ و ۱۳۱۴ به تهران منتقل شد و در اختیار موزه ایران باستان قرار گرفت. امروزه باقیمانده این چینی ها در موزه صفوی در محل چینی خانه، نگهداری می شوند.

قندیل خانه
این بخش در حقیقت قسمت اصلی مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی بوده و دقیقا رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته‌ است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده‌ است.

پناهگاه
آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در عهد صفوی مکانی مقدس به‌شمار می‌ رفت و حکم بست و پناهگاه داشت. کسانی که در آنجا متحصن می‌ شدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود.

تالار شاه نشین
تالار شاه نشین یکی دیگر از بخش‌ های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است. این تالار که در منتهی الیه جنوبی قندیل خانه قرار دارد با دو پلکان مرمرین و در و نرده نقره ‎‌ای از قسمت اصلی تالار جدا می‌ شود. سمت راست این ریل تابلویی است که گفته می‌ شود در زمان جنگ چالدران توسط شاه اسماعیل صفوی نگه داشته شده است.

مقبره شاه اسماعیل اول
مقبره شاه اسماعیل اول فضای چهارگوش کوچکی دارد که روی این فضا، منشوری منتظم احداث شده و بالای آن استوانه‌ای متوازن قرار گرفته است. در نمای بیرونی بقعه برجی استوانه‌ ای به ارتفاع هشت متر با گنبد کوچکی در بالا ساخته شده است. گنبد و ساقه آن با کاشی‌ های سفید، سیاه، زرد و فیروزه‌ای به شکل لوزی تزئین شده است. در بالای گنبد پنج شمشیر وجود دارد که نماد پنج قبیله‌ای است که به شاه اسماعیل کمک کردند تا به تخت سلطنت برسد. این آرامگاه در اصل بخشی از بنای آرامگاه محیی الدین محمد بوده كه با تغییرات اندکی به مدفن شاه اسماعیل تبدیل شده است. علاوه بر معماری منحصر به‌ فرد، آرایه‌ های هنری و عرفانی از جمله دیوارنگاره‌ های تذهیب، كتیبه‌ های قرآن و حدیث و صندوق چوبی خاتم‌ کاری، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌ کنند.

چله خانه
دو چله خانه موسوم به چله خانه قدیم و جدید برای عبادت شیخ صفی الدین، پسرش و مریدانشان در بقعه شیخ صفی وجود دارد که با فاصله زمانی از هم ساخته شده بودند. چله نشینی به‌معنای عبادت و خلوت در چهل شبانه‌روز است. چله خانه قدیم که در سمت چپ حیاط کوچک قرار داشت و برای جلوس شیخ صفی به کار می‌ رفت، با گذر زمان از بین رفته است. چله خانه جدید واقع در سمت راست حیاط کوچک، در زمان صدرالدین موسی با هدف ایجاد محلی برای جلوس خود و مریدانش ساخته شد. این سازه در زمان احداث دارای دو طبقه با ۴۰ حجره و گنبد بود که اکنون فقط قسمتی از آن بدون سقف باقی مانده است.

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در ۶ ماه اول سال از هشت صبح تا ۲۰:۳۰ و در ۶ ماه دوم سال از هشت صبح تا ۱۷:۳۰ به روی عموم باز است.