کاخ گلستان

کاخ گلستان اقامتگاه تاریخی سلسله قاجار، در بخشی از مجموعه ارگ تهران قدیم واقع شده که شامل بناها و تالارهای دیدنی بسیاری است. کاخ گلستان در سال 2013 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مجموعه ارگ گواهی بر هنر و معماری دوران قاجار است که مشتمل بر نقوش و سبک های هنر اروپایی و هنر ایرانی است. این کاخ علاوه بر اینکه محل سکونت حاکمان بوده، محل سکونت و مرکز خلاقیت هنری این سلسله در قرن نوزدهم نیز بوده است. این کاخ نشان دهنده یک دوره مهم فرهنگی و هنری در تاریخ ایران در قرن نوزدهم است، زمانی که جامعه ایرانی در حال گذراندن فرآیند مدرنیزاسیون و نفوذ اروپا بود: ارزش‌ها و تجارب هنری و معماری ایران باستان در قالبی جدید با هنر و معماری که دوران گذار طولانی و قابل توجهی داشت ادغام شده و سبکی نوین را ارائه داد.

پیشنیه تاریخی کاخ گلستان

ارگ تهران در زمان سلطنت طهماسپ اول (1524-1576) از سلسله صفویه (1502-1736) ساخته شد و سپس در زمان کریم خان زند (1724-1776) مرمت شد. آغامحمدخان قاجار در سال 1783 تهران را به عنوان پایتخت جدید خود انتخاب کرد و بدین ترتیب ارگ در زمان قاجار به ارگ سلطنتی تبدیل شد. کاخ گلستان در سال 1865 میلادی توسط حاجی ابوالحسن معمار نوایی بازسازی شد.

در زمان سلطنت پهلوی (1925-1979) از کاخ گلستان فقط برای پذیرایی رسمی استفاده می شد. در تهران کاخ های دیگری مانند کاخ سعدآباد که اقامتگاه تابستانی شاهان بود و مجموعه کاخ نیاوران نیز وجود داشت. مهمترین مراسمی که در کاخ گلستان برگزار شد، تاجگذاری شاه رضا پهلوی در سال 1925 و تاجگذاری پسرش محمدرضا پهلوی در سال 1967 بود.

در سالهای 1925-1945، بخشی از مجموعه کاخ برای ساختن بخش جدیدی از شهر تخریب شد. امروزه این کاخ دارای موزه ای است که در آن سرامیک ها، جواهرات و اسلحه ها به نمایش گذاشته شده است. در حال حاضر مجموعه گلستان پذیرای گردشگران است.

بناها و تالارها

کاخ گلستان از 17 ساختمان شامل کاخ ها، موزه ها و سایر بناها تشکیل شده است. تقریباً کل مجموعه در زمان حکومت 131 ساله قاجارها (1796-1925) ساخته شد و کاخ ها برای مراسم رسمی مانند تاج گذاری و سایر جشن های مهم مورد استفاده قرار می گرفتند. این مجموعه دارای آرشیو عکس، کتابخانه نسخ خطی و آرشیو اسناد می باشد.

کاخ گلستان در وضعیت کنونی خود حاصل حدود 400 سال ساخت و ساز است و خلوت کریم خانی یکی از قدیمی ترین بخش های باقی مانده است. در مکان فعلی خود، هر یک از ساختمان ها نشان دهنده تاریخی منحصر به فرد است.

شمس العماره

بنای معروف به شمس العماره به دلیل ارتفاع و تزیینات یکی از برجسته ترین بناهای مجموعه است. این بنا ترکیبی از معماری سنتی ایرانی و اروپایی است.

این بنا به دستور ناصرالدین شاه قبل از اولین سفر او به اروپا ساخته شد. دانش پادشاه از معماری اروپایی به او این تمایل را داد که چنین ساختمان مرتفعی داشته باشد که به وسیله آن بتواند چشم انداز پایتخت خود را از بالا تماشا کند. کار در سال 1865 آغاز شد و دو سال بعد به سرپرستی دوست علی خان نظام الدوله به پایان رسید اما ظاهرا طرح و نقشه آن را معبرالممالک و معماری راعلی محمد کاشی انجام داده اند.

تخت مرمر

سکوی مرمری مجسمه‌ای معروف به تخت مرمر، که در قسمت مرکزی کاخ قرار دارد، یکی از قدیمی‌ترین اشیای ارگ تاریخی است که در سال 1806 به دستور فتحعلی شاه ساخته شده است. تخت ساخته شده از 65 قطعه سنگ مرمر زرد یزد و مزین به نقاشی، نقش برجسته، کاشی، گچبری، آینه، میناکاری، نمونه ای از بهترین مجسمه های معماری ایرانی است.

تخت مرمر توسط هنرمند ارشد دربار قاجار، میرزا بابای شیرازی نقاش باشی ساخته شده است. سرپرستی این کار بر عهده استاد محمد ابراهیم اصفهانی بوده و بسیاری از صنعتگران مشهور آن زمان در اجرای آن نقش داشتند. برخی از جزئیات تاج و تخت و ایوانی که این تخت بر روی آن قرار دارد در زمان ناصرالدین شاه قاجار تکمیل شد. از این ایوان برای تاج گذاری شاهان قاجار و سایر مراسم رسمی مانند جشن سالانه نوروز استفاده می شد.

نگارخانه

ناصرالدین شاه در سفر دوم خود در سال 1872 تحت تأثیر موزه های اروپا قرار گرفت و دستور داد اتاقی در کاخ برای نمایش نقاشی ها، جواهرات سلطنتی و سایر اشیاء ساخته شود. مجموعه اصلی در حال حاضر در موزه های مختلف تهران پراکنده است، اما نقاشی ها در کاخ گلستان باقی مانده است.

آثار ایرانی در دو بخش ارائه شده اند که به گونه ای تنظیم شده اند تا سیر تحول نقاشی ایران در دوران قاجار را برجسته کند. در قسمت جنوبی گالری، نقاشی‌هایی از هنرمندان اولیه قاجار مانند میرزا بابا، مهرعلی افشار، علی اکبر خان مزین الدوله و ابوالحسن صنیع الملک (عموی کمال‌الملک) وجود دارد. قسمت شمالی آن محل گارد سلطنتی در زمان محمدرضا شاه پهلوی بود. پس از بازسازی اساسی در سال 1374، آثار هنرمندان فقید قاجاری مانند محمود خان صبا ملک الشعرا، محمد غفاری کاشانی کمال الملک و مهری و موسی ممیز را در خود جای داده است.

خلوت کریم خانی

خلوت کریم خانی بخشی از فضای داخلی اقامتگاه شاه، کریم خان زند (1750-1779) است که در سال 1759 ساخته شده است. اکنون شامل یک ایوان یا محوطه طاقدار برای مجالس خصوصی یا غیررسمی است. در داخل یک سکوی مرمری کوچکتر و تزئینات بسیار ساده تر از تخت مرمر وجود دارد. در وسط ایوان حوضی با فواره ای وجود داشت که از قنات سلطنتی که از البرز پایین می آمد تغذیه می شد و آب آن برای آبیاری کاخ استفاده می شد.

در زمان کریم خان، اتاق میانی بین خانه شخصی شاه و کاخ گلستان و اتاق اداری (دیوان ها) و تشریفات کاخ (تخت مرمر) بود. ناصرالدین شاه قاجار (1848-1896) قسمت اعظم محوطه را ویران کرد و گذرگاه را مسدود کرد و در ساختار کنونی آن گوشه‌ای ایجاد کرد که اغلب لحظات آرامی را در آن سپری می‌کرد و قلیان می‌کشید. سنگ قبر خود ناصرالدین شاه پس از جابجایی های فراوان سرانجام به همین نقطه منتقل شد.

تالار سلام

تالار سلام (اتاق پذیرایی) یا تالار موزه پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1873 ساخته شد. مسافران و نمایندگان دیپلماتیک از اروپا از شکوه و جلال تالار در زمان ناصرالدین شاه گزارش داده اند که تالار طاووس و همچنین تخت طاووس را در خود جای داده بود. بخشی از مجموعه سلطنتی شامل نقاشی های اروپایی، هدایای ارزشمند مختلف دریافتی دربار شاهنشاهی ایران و جواهرات و سنگ های قیمتی متعدد می باشد. در دوران پهلوی، تخت طاووس و جواهرات به موزه ای که امروزه به عنوان موزه جواهرات ملی شناخته می شود، منتقل شد و تالار برای مراسم رسمی، به ویژه تاج گذاری رضاشاه و محمدرضا شاه پهلوی در نظر گرفته شد. در این تالار هنوز اشیاء و نقاشی های ارزشمندی از هنرمندان ایرانی مانند کمال الملک وجود دارد. علاوه بر نقش برجسته های گچبری، دیوارها و سقف نمونه های خوبی از دکور آینه کاری به سبک ایرانی است.

تالار آینه

تالار آینه یکی از برجسته ترین تالارهای کاخ گلستان است، که با وجود وسعت کوچکش به خاطر تزئینات آینه کاری بسیار معروف است.

کاخ ابیض

کاخ ابیض (کاخ سفید) برای جمع آوری هدایای متعددی که سلطان عبدالحمید دوم عثمانی برای ناصرالدین شاه فرستاده بود ساخته شد. در سال 1883 تکمیل شد و از سال 1968 موزه مردم شناسی تهران را با نمایشگاه پوشاک و هنرهای سنتی و صنایع دستی ایرانی در خود جای داده است.

تالار الماس

تالار الماس یا تالار درخشش نام خود را از آینه کاری استادانه ای گرفته است که ستون ها، دیوارها و سقف و لوسترها را پوشانیده است. این تالار به دستور ناصرالدین شاه جایگزین تالار شیشه ای قبلی که توسط فتحعلی شاه، دومین شاه قاجار (1797-1834) ساخته شده بود، شد و تالار قبلی ویران شد. تابلویی از یحیی خان سن‌الملک غفاری که در کاخ نگهداری می‌شود، تزئینات تالار را قبل از مرمت‌های مظفرالدین شاه (۱۹۰۷-۱۸۹۶) نشان می‌دهد.

تالار عاج

در غرب تالار الماس، تالار عاج قرار دارد که در زمان ناصرالدین شاه بعد از تالار پذیرایی و تالار آینه ساخته شده و در آن زمان برای نمایش هدایای دریافتی از دربار خارجی استفاده می شده است.

عمارت بادگیر

عمارت بادگیر، محل تاج گذاری مظفرالدین شاه در سال 1896 میلادی، در حدود سال 1806 میلادی در زمان فتحعلی شاه ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه (1848-1896) با تغییرات ساختاری به طور گسترده بازسازی شد. ساختمان پیش از مرمت در آثار هنرمند محمود ملک الشعرا (93-1811) به تصویر کشیده شده است.

نام این بنا از چهار “برج باد” گرفته شده است که یک سیستم خنک کننده سنتی در معماری ایرانی است که با کاشی های آبی، زرد و سیاه و گنبدی طلایی پوشیده شده است. برج هایی که هوای استخر زیر اتاق مرکزی ساختمان را تامین می کنند، با پر شدن حوض از آبی که از طریق قنات ها از کوه البرز می آید، آن را خنک می کنند. این برج ها تنها برج های تزئین شده با معرق در ایران هستند. این اتاق مرکزی به طور کامل با گچ بری، تزئینات آینه کاری، نقاشی ها و بهترین پنجره های شیشه ای رنگی در مجموعه کاخ، بین درهای چوبی کنده کاری شده پوشیده شده است. اطراف این بنا را دو بالکن معروف به «گوشوار» احاطه کرده است.

سالن برلیان

این کاخ در جناح جنوبی کاخ در کنار عمارت بادگیر قرار دارد و به دلیل تزئینات آینه کاری استثنایی خود نام خود را به خود اختصاص داده است. این تالار در زمان فتحعلی شاه ساخته شده است. ناصرالدین شاه با تعویض قوس های نوک تیز پنجره های رنگی با قوس های گرد و با پوشاندن دیوارها با کاغذ دیواری وارداتی از اروپا آن را مرمت کرد.