گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه یکی از آثار مهم معماری ایرانی-اسلامی است که در شهر سلطانیه در 40 کیلومتری شهر زنجان، پایتخت ایلخانیان، قرار دارد. این بنا سومین گنبد خشتی بلند جهان پس از کلیسای سانتا ماریا دل فیوره و مسجد اباصوفیه است. گنبد سلطانیه در واقع ارامگاه الجایتو، پادشاه ایلخانی است که بین سال های 1302 تا 1312، به دستور شخص وی ساخته شده است. گبند سلطانیه اولین نمونه از ساخت گنبدهای دوپوسته در ایران است. این بنای هشت ضلعی با گنبدی به ارتفاع 48.5 متر با فینس فیروزه ای پوشیده شده است و هشت مناره و هشت ایوان آن را احاطه کرده اند. گنبد سلطانیه از سال 2005 به عنوان میراث جهانی یونسکو شناخته شده است و از چهار ویژگی چشم انداز با معیارهای تاریخی یونسکو پیروی می کند: آثار باستانی و تاریخی، مزارع، مناظر شهری و چمن تاریخی سلطانیه.

پیشنیه تاریخی گنبد سلطانیه

حمله مغول به جهان اسلام با فتح شرق ایران در سال 1221 آغاز شد و پیشروی به مناطق و مرکزی و شمال غربی را در پی داشت. مغولان بیشتر غرب آسیا را تسخیر کردند و شاخه ای از سلسله ایلخانیان (1256-1353) بیشتر قدرت خود را در ایران متمرکز کردند. در حالی که این فتح در ابتدا به صورت ویران کردن بود، در دوره ایلخانی شاهد تحولات عمده ای در هنر و معماری هستیم. حضور مغول در ایران موجب تغییر شهرهای سنتی وابسته به مناطق داخلی کشاورزی به شهرهایی با تأکید بر دسترسی به مراتع شد. نمونه ای از این نوع جدید شهر مغول، شهر سلطانیه در شمال غربی ایران بود.

ارغون، فرمانروای ایلخانی ایران در آن زمان، سلطانیه را پایتخت تابستانی خود قرار داد. پسر او، محمد اولجیتو خدابندا، توسعه شهر را بیشتر کرد و آن را به پایتخت امپراتوری تبدیل کرد. سلطان محمد خدابنده، الجایتو، هشتمین پادشاه سلسله ایلخانی بین سال های 1304 تا 1316 حکومت می کرد. او فرزند ارغون چهارمین پادشاه ایلخانی و اوروک خاتون، زنی مسیحی بود. اوروک خاتون تحت تاثیر کشیشان دربار الجایتو را غسل تعمید داد و به افتخار پاپ آن دوران، نامش را نیکولو نهاد. در کودکی به بیماری سختی مبتلا گردید و نامش را به خربنده تغییر دادند و پس از گرویدن به اسلام نامش را خدابنده گذاشت.

در هنگم تاجگذاری نام محمد الجایتو خان به معنی پادشاه بزرگ مبارک، را برای خود برگزید و تا پایان عمر به همین نام ماند. الجایتو که در کودکی غسل تعمید داده شده بود پس از مدتی به دین بودا روی آورد پس از مدتی اسلام را پذیرفت و شیعه شد. گنبد سلطانیه به دستور وی طراحی و ساخته شد تا پس از مرگش آرامگاه او باشد اما پس از گرویدن به اسلام، قصد داشت مقبره امام اول شیعیان را به آنجا منتقل کند اما با مخالفت علمای شیعی مواجه شد.

ویژگی های گنبد سلطانیه

ساختمان گنبد سلطانیه بر روی نقشه هشت ضلعی بنا شده است که طول هر ضلع آن 17 متر و فاصله میان وجوه خارجی آن 42 متر و ضخامت بنا حدود 40.7 متر است. بر هر وجه داخلی بنا، یک ایوان قرار گرفته که در طبقه همکف به شکل هشت ایوان که چهار ایوان بزرگ و چهار ایوان کوچک را شامل می شود و در بالا دارای یک طبقه دیگر است که به فضای داخلی مشرف است. این بنا از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا و نیز زیباییشناسی و تزئینات، نمونهای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار میآید.

در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرقشناسان و باستانشناسان غربی نیز اهمیت فوقالعاده آن را مورد تاکید قرار دادهاند. بدنه اصلی گنبد و همه ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشیهای فیروزهای و لاجوردی و به شیوه معرقکاری تزئین شده است.

در ساخت گنبدهای دوپوسته، دو گنبد را بر روی هم می سازند. پوسته زیرین معمولا باربر و پوسته رویین جهت نماسازی و همچنین مقابلع با عوامل جوی ساخته می شوند. گنبد سلطانیه یکی از اولین نمونههایی بود که در ایران از این الگو استفاده کرد و در انتخاب آجر برای مصالح آن بینظیر است زیرا در سازههای معماری مشابه قبلی اغلب از چوب استفاده میشد. داخل بقعه با کاشی و گچ تزئین شده است.

داخل دیوارهای ایوان ها دارای کتیبه های سفیدی است که در پس زمینه آبی خودنمایی می کند. سطح زیرین ایوان ها با نوارهای تزئینی گچ بری شده است که بعدها نقاشی شده است. کتیبهای قابل توجه دور کل گنبد را میچرخاند. گالری ها دارای نرده های کم ارتفاع، چوبی یا مرمری هستند. پنجرهها با صفحههای برنزی همراه با دستگیرههای برنزی و توپهایی که با طلا و نقره تنظیم شدهاند. برخی از عناصر این توری های پنجره با نام حامی یا با نقش هایی مشخص، مانند تصویر یک سوارکار یا شاهین، حک شده بودند.

بناهای متاثر از گنبد

از آنجایی که مقبره اولجیتو یکی از برجستهترین آثار زمان خود بود، الهامبخش بسیاری از مجموعههای دیگر، چه در داخل و چه خارج از فرهنگ ایلخانی شد. ویژگیهای متمایز این مجموعه بعداً در بسیاری از بناهای تاریخی دیگر مانند قرار دادن منارههای جفتی بالای یک درگاه یافت شد. این روند از دوره سلجوقیان آغاز شد، سپس به یک شمول عادی در بناهای ایلخانی تبدیل شد.

روندی که از مقبره اولجیتو به دست آمده است، سبک پنج گنبدی است که در بالای درگاه قرار گرفته است. مسجد کبود که توسط صالحه خانم در تبریز ساخته شده است از این طرح الهام گرفته شده است. درگاه و پناهگاه آن بسیار شبیه به مجموعه اولجیتو بود. این مقبره معروف اولجیتو الهامبخش چندین مقبره امپراتوری مغولی، حتی تاج محل بود.

گنبد سلطانیه شباهتهای معماری زیادی به گنبد برونلیسکی برای سانتا ماریا دل فیوره دارد و برخی از مورخان معماری مانند پیرو سانپائولسی حدس میزنند که ساختمانها علیرغم فاصله زیادشان بر یکدیگر تأثیر گذاشتهاند.
چندین شباهت معماری بین این دو گنبد وجود دارد. از نظر ساختاری، هر دو گنبد دارای شبکهای قوسی از آجرهای شاه ماهی هستند که در ایتالیایی spina -di -pesce نامیده میشود. گنبد گنبد کروی مخروطی مرتفع سلطانیه بر روی پایه ای هشت ضلعی، همان ساختار سانتا ماریا دل فیوره است که هر دو دارای هشت دنده هستند. با این حال، گنبد سلطانیه از این جهت که قوسها و دندههای آن از نظر ساختاری گنبد را نگه میدارند، منحصربهفرد است. در نهایت هر دو گنبد دارای ساختاری دو پوسته هستند. بسیاری از دانشگاهیان استدلال می کنند که به دلیل این شباهت ها و بسیاری موارد دیگر، گنبد سلطانیه بر سانتا ماریا دل فیوره تأثیر گذاشته است که 100 سال بعد ساخته شد.

مقبره بزرگ گنبدی اولجیتو قرار بود با مقبره عظیمی که سلطان سنجر سلجوقی در مرو در سال 1157 ساخته بود، رقابت کند. آرامگاه اولجیتو مانند آرامگاه احمد سنجر دارای پلان هشت ضلعی است که هر دو مجموعه توسط دربار ایلخانی حمایت می شود. و برخی از معتبرترین بناهای آن زمان به شمار می رفتند.

پس از مرگ اولجایتو، ارگ سلطانیه رو به زوال پیوست. امروزه تنها دو بنا از آن باقی مانده است که نشانه هایی از ثروت و اهمیت سابق سلطانیه را نشان می دهد: مقبره هشت ضلعی گنبد سلطانیه و یک خانقاه در مجاورت آن، بنایی که به طور خاص برای اجتماعات صوفیان به عنوان خلوتگاه معنوی طراحی شده است. کیفیت مقبره حفظ شده گواه غنای حمایت سلطان اولجیتو از آن است. اگر قصد سفر به زنجان حتما از این بنای شاخص تاریخی دیدن کنید.