پاسارگاد

پاسارگاد یا پَسَرگَد اولین پایتخت هخامنشیان است که در ارتفاع ۱۹۰۰ متری در رشته کوه های زاگرس و در حدود ۱۳۰ کیلومتری شمال شرقی شیراز قرار دارد. این مجموعه تاریخی فرهنگی در پنجمین نشست یونسکو در تیرماه 1383 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

نام پاسارگاد به معنی نیکان روزگار است و با واژه پارس هیچ رابطه ای ندارد. پاسارگاد در واقع نام قبیله شاهان ایرانی بوده که به معنی “آنان که گرز گران می کشند” بوده است. البته گفته می شود پسوند گراد، گرود یا گرد به معنی شهر بوده و احتمال می رود به معنای “شهر پارس” (وام گرفته از واژه پارسه گراد) نیز باشد.

تاریخچه پاسارگاد

این شهر اولین پایتخت سلسله هخامنشیان بوده و مساحتی در حدود 160 هکتار را شامل می شد. با تأسیس تخت جمشید اهمیت خود را به عنوان پایتخت از دست داد، اما جایگاه آن به عنوان اولین پایتخت و اینکه مقبره ساده کوروش کبیر دوم، بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی در آن قرار دارد، آن را به مکانی در خور احترام تبدیل کرد که تا به امروز باقی مانده است.

پاسارگاد در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا در دره مرغاب قرار دارد. رودخانه پولوار این دره را که توسط کوه احاطه شده آبیاری می کند.

کوروش کبیر ساخت پایتخت را در سال 546 قبل از میلاد یا بعد از آن آغاز کرد. زمانی که او در سال 530 یا 529 قبل از میلاد در جنگ جان باخت، ساخت آن ناتمام ماند. بقایای مقبره پسر و جانشین کوروش، کمبوجیه دوم در پاسارگاد، نزدیک قلعه تل تخت پیدا شده و در سال 2006 شناسایی شده است.

پاسارگاد پایتخت امپراتوری هخامنشی باقی ماند تا اینکه کمبوجیه دوم آن را به شوش منتقل کرد. بعدها داریوش پایتخت دیگری را در تخت جمشید تأسیس کرد. محوطه باستانی بیش از 1.6 کیلومتر مربع وسعت دارد و شامل مقبره کوروش، قلعه نزدیک تل تخت و بقایای دو کاخ و باغ سلطنتی است. باغ‌های ایرانی در پاسارگاد اولین نمونه‌ی شناخته‌شده از چهار باغ یا طراحی باغ‌های چهار ضلعی ایرانی هستند (به باغ ایرانی مراجعه کنید).

آرامگاه کوروش کبیر

مهمترین بنای تاریخی پاسارگاد آرامگاه کوروش کبیر است. آرامگاه کوروش یکی از دو الگوی آرامگاهی است که در هنر ایرانی در دوره هخامنشیان وجود داشته است.

این سازه‌ به شکلی مداخله با سنگ‌فرش و سقف شیروانی است که به هنر یونانی آسیای صغیر اشاره دارد. نمونه دیگر این سبک مقبره از آن داریوش اول در نقش رستم است که مانند هیپوژوم مصری از صخره تراشیده شده است.

شش پله عریض به مقبره منتهی می شود که اتاقک آن 3.17 متر طول، 2.11 متر عرض، 2.11 متر ارتفاع و دارای یک ورودی کم عرض باریک است. اگرچه شواهد محکمی مبنی بر تعلق این مقبره به کوروش وجود ندارد، اما مورخان یونانی گزارش داده اند که اسکندر مقدونی بر آن گواه داده است. زمانی که اسکندر تخت جمشید را غارت و ویران کرد، از آرامگاه کوروش در پاسارگاد بازدید کرد. فلاویوس آرین، که مورخ قرن دوم، گزارش می دهد که اسکندر به اریستوبولوس، یکی از جنگجویان خود دستور داد تا وارد بنای تاریخی شود. در داخل یک تخت طلایی، یک میز پر از ظروف، یک آویز طلایی، چندین زیور آلات ساخته شده از سنگ های قیمتی و یک کتیبه بر روی مقبره یافت. اثری از کتیبه نیست و در مورد محتوای دقیق متن اختلاف نظر وجود دارد.

طرح مقبره کوروش را به زیگورات های عیلامی یا بین النهرین نسبت داده اند، اما سردخانه را معمولاً به مقبره های اورارتویی دوره قبل نسبت می دهند. به ویژه، مقبره در پاسارگاد تقریباً ابعادی مشابه مقبره آلیاتس دوم، پدر کرزوس، پادشاه لیدیایی دارد. اما برخی این ادعا را رد می‌کنند (به گفته هرودوت، کرزوس زمانی که لیدیا را فتح کرد و به دربار کوروش راه یافت، توسط کوروش بخشیده شد). تزیینات اصلی بقعه، تزیینات بالای سردر در داخل عرشه است. به طور کلی، هنر و معماری یافت شده در پاسارگاد نمونه‌ای از ترکیب ایرانی از سنت‌های مختلف است که از پیشینه‌هایی از عیلام، بابل، آشور و مصر باستان به همراه برخی تأثیرات آناتولی به آن اضافه شده است.

باستان شناسی و تاریخ اکتشاف

علاوه بر آرامگاه کوروش، قلعه مستحکم تل تخت و مجموعه معماری کاخ متشکل از رواق ورودی، تالار تماشاگران، حجره‌های سلطنتی و باغ‌ها، نه تنها نمونه‌ای استثنایی از هنر و معماری اولیه هخامنشی است. بلکه گواه نمونه ای از تمدن ایرانی است.

این اولین محوطه ای بود که توسط باستان شناس آلمانی ارنست هرتسفلد در سال 1905 و در فصل کاوش در سال 1928 با دستیارش فردریش کرفتر مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفت. از سال 1946، اسناد اصلی، یادداشت‌ها، عکس‌ها، قطعات نقاشی‌های دیواری و سرامیک‌های حاصل از کاوش‌های اولیه در گالری فریر، موسسه اسمیتسونیان، واشنگتن دی سی، پس از هرتسفلد، اورل استاین نقشه‌ای از محوطه پاسارگاد را در سال 1934 تکمیل کرد. در سال 1935 اریش اف اشمیت مجموعه ای از عکس های هوایی از کل مجموعه ساخت.

از سال 1949 تا 1955 یک تیم ایرانی به رهبری علی سامی در پاسارگاد کار می کردند. تیمی از مؤسسه مطالعات ایرانی-بریتانیایی به سرپرستی دیوید استروناخ کاوش‌های خود را در سال‌های 1961-1963 از سر گرفتند. در دهه 1960 بود که ذخایری به نام گنجینه پاسارگاد در نزدیکی پایه پاویون B حفاری شد. قدمت آن به قرن های 5-4 قبل از میلاد می رسد. و متشکل از طلا و جواهرات نگین دار هخامنشی است. این جواهرات اکنون در موزه ملی ایران و موزه بریتانیا نگهداری می شود. پس از مدتی وقفه، در سال 1379 اثر در اختیار سازمان میراث فرهنگی ایران و خانه شرق و مدیترانه دانشگاه لیون فرانسه قرار گرفت.