شهر سوخته

شهر سوخته نام سلسله تپه‌ هایی به هم پیوسته در منطقه‌ ای باستانی و شگفت انگیز در جنوب شرق ایران، سرزمین آغاز تمدن بشری است، سرزمینی اساطیری که بدون شک منبع تاریخی برای مشخص شدن هویت انسانی است. شهرسوخته بر روی آبرفت‌ های رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود.

این محوطه باستانی در ۵۶ کیلومتری جنوب زابل و ۱۶۰ کیلومتری شمال زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان در حاشیه راه زابل به زاهدان واقع شده و می‌ تواند یکی از مقاصد گردشگری تاریخی محسوب شود، جایی که نشانگر اوج تمدن و پیشینه پر افتخار ایرانیان است. به تشخیص بسیاری از باستان شناسان، این شهر بزرگ در دوره برنز و تمدن جیرفت بنا شده است. این اثر تاریخی در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در سال 2014 به عنوان هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

تاریخچه

شهر سوخته بیش از ۵۰۰۰ سال قدمت دارد و تمدن این منطقه هم ردیف با تمدن جیرفت و دوران برنز است. دوره‌ های مختلف شهرنشینی در این شهر باستانی در فاصله زمانی ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد بررسی شده‌ اند و بر اساس شواهد یافت شده، حیات شهر سوخته را به چهار دوره تقسیم کرده‌ اند که شامل پایه گذاری شهر، رشد و شکوفایی، شروع زوال و دوره نابودی شهر می‌ شود.

مساحت شهر سوخته در گذشته در حدود ۲۸۰ هکتار بوده و به پنج بخش اصلی تقسیم می‌ شده است که این بخش‌ها شامل مناطق مسکونی در شمال شرقی و شرق، نواحی گسترده مرکزی، بخش صنعتی در شمال غربی و بناهای یادبود و گورستان در جنوب غربی این منطقه می‌ شوند. بخش صنعتی خارج از شهر و با فاصله از نقاط مسکونی قرار داشته است.

در دوران باستان، منطقه سیستان به دلیل وجود چندین دریاچه‌ قدیمی آب و هوای معتدل‌تری داشته است. تمام سواحل رودخانه‌ هیرمند، سرسبز و حاصل‌خیز بودند. اما در گذر زمان خشکسالی و تغییرات آب و هوا باعث شده که فقط دشت لوت باقی بماند. دشت لوت، نمک‌زاری وسیع که پنج‌ هزار سال پیش پیشرفته‌ ترین شهرهای کل دنیا در آن واقع شده بودند. یکی از گمانه زنی ها درباره نابودی شهر سوخته خشکسالی است. اما از ظواهر امر و وجود خاکستر بسیار چنین برمی آید که شهر قربانی چندین آتش‌ سوزی هولناک شده است. علت این آتش سوزی ها مشخص نیست، اما برطبق اسناد و مدارک این شهر سه بار آتش گرفته و هزار و هشتصد سال قبل از میلاد مسیح خالی از سکنه شده است.

کشفیات شهر سوخته

كشفيات و عجايب شهر سوخته در طول 14 فصل حفاري و چندین دهه تحقيقات باستان شناسان بسیار فراوان هستند. برخي از مهم ترين اين كشفيات در حفاري هاي گذشته را مي توان، ساخت نخستين پويانمايي (انيميشن) جهان، انجام نخستين جراحي جمجمه، استفاده از چشم مصنوعي، قدیم ترین تخته نرد، خط کش پیدا شده از جنس آبنوس، بسیاری سفالینه، توليد پارچه و وجود تاسيسات دفع فاضلاب نام برد كه اهميت اين محوطه را براي باستان شناسان سراسر دنيا بيش از پيش مطرح كرده است.

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و ۸۰۰ سال کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است. چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است. جنس این چشم مصنوعی به طور کامل مشخص نشده اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.

یکی از شگفت انگیزترین یافته‌های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه های کهن ترین جراحی مغز در آن است. جمجمه‌ای از دختر ۱۲ یا ۱۳ ساله در این شهر باستانی کشف شده که در چهار هزار و ۸۰۰ سال قبل پزشکان این منطقه برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند و این دختر بچه نیز مدت ها بعد از این عمل زنده مانده است. اسکلت کامل این دختر بچه پیدا شده و چهره او نیز توسط اندام شناسان دیرینه شناس باز سازی شده است.

خط کش ساخته شده از چوب آبنوس در کاوش های باستان شناسی شهر سوخته کشف شده است این خط کش به طول ۱۰ سانتی متر با دقت نیم میلی متری و از جنس آبنوس است. کشف این وسیله نشانگر این است که ساکنان شهر سوخته پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.

باستان شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می شد، آن ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می دهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می کند. و بدین گونه نخستین پویانمایی جهان کشف شد.

تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده که نشان دهنده آن است که مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون سبد و حصیر می بافتند و از این نی ها برای درست کردن سقف خانه ها نیز استفاده می کردند. در شهر سوخته انواع سفالینه‌ ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته نساجی در آن جاست.

کشف شدن بازی ای شبیه به تخته نرد امروزی متعلق به 5000 سال پیش در گورستان یکی دیگر از شگفتی‌های این شهر است. با توجه به قدمت شهر سوخته می‌توان گفت که قدیمی‌ ترین تخته نرد جهان، با 60 مهره متعلق به این مردم است.

عکس: ایسنا