خانه موزه مقدم

خانه موزه مقدم درحقیقت عمارتی تاریخی مربوط به اواخر دوره قاجار و از جمله خانه‌های مجلل یکی از درباریان آن زمان به نام محمدتقی خان احتساب الملک و مقدم ها در تهران بوده است. این عمارت زیبا در ضلع شمالی خیابان سپه (امام خمینی کنونی) و نزدیک پارک شهر قرار دارد. این اثر در سال 1379 به ثبت ملی رسید. از دید بسیاری از نویسندگان و بازدیدکنندگان خانه موزه مقدم لقب زیباترین و باارزش‌ترین خانه جهان را  گرفته است. در طراحی و ساخت این خانه به اصول معماری ایرانی مانند حوض ایرانی‌، شیشه رنگی ایرانی و اصول فضاسازی باغ ایرانی توجه شده است.

تاریخچه خانه موزه مقدم

احتساب الملک یکی از افراد بانفوذ دربار قاجار و رییس اداره احتسابیه تهران بود. او دارای دو پسر به نام‌های حسن و محسن بود که جهت ادامه تحصیل به اروپا رفتند. حسن در فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشت و در جوانی فوت کرد. از او نمایشنامه بسیار معروف “جعفرخان از فرنگ آمده” به جا مانده است. برادر کوچکتر (محسن)، پس از اتمام تحصیلات خود در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در سال 1315 خورشیدی به ایران بازگشت و به همراه همسر فرانسوی خود “سلما کویومجیان” در خانه پدری (محل کنونی خانه موزه مقدم) ساکن گردیدند.

محسن مقدم از اساتید برجسته باستان شناسی دانشگاه تهران بوده است و همچنین همسر وی که زاده بلغارستان بوده است، در دوره ای، ریاست کتابخانه ملی ایران را بر عهده داشته است. استاد مقدم در طول حیات خود خدمات ارزشمندی را را ارئه کرده است از جمله اینکه وی بنیانگذار دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و همچنین طراح نشان و لوگوی دانشگاه تهران با الهام از تاریخ و فرهنگ کهن ایران و گچبری های تیسفون است.

این زوج در کنار فعالیت‌های علمی به گردآوری آثار و اشیاء تاریخی و فرهنگی پرداختند. استاد مقدم بسیاری از آثار ارزشمند جمع‌آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و غیره را با الهام از فضاهای سنتی و تاریخی به نحو چشمگیری در جای جای این عمارت قدیمی نصب و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و غیره را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری نمود.

در سال 1351 خورشیدی زنده‌یاد استاد مقدم با توجه به علاقه وافرش به علم، تاریخ و هنر، خانه پدری خود را به همراه آثار نفیس گردآوری شده وقف دانشگاه تهران نمود که به خانه موزه مقدم معروف است. استاد محسن مقدم در سال 1366 دارفانی را وداع گفت و پس از مرگِ همسر ایشان در سال1369، تولیت موزه مقدم در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار گرفت.

معماری و ویژگیهای بنا

از ویژگی‌های بارز این موزه همگون بودن نسبی فضای معماری با آثار تاریخی موجود در آن است، فضایی که با مساحتی برابر با 2117 مترمربع شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری است.

1- حیاط بیرونی

ضلع جنوبی 

1-1 -ساختمان بیرونی(تابستانی) که در ضلع جنوبی حیاط بیرونی واقع شده و متشکل از دو بخش است:

1-1-1- اتاق پیشخوان:

این مکان در زمان حیات محسن مقدم به عنوان اتاق جانبی سالن پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در حال حاضر در بخشی از این اتاق به معرفی استاد مقدم و فعالیت‌های کاری و علمی ایشان در قالب عکس، لوازم شخصی و در بخشی دیگر به نمایش آثار تزئینی چوبی، وسایل آشپزخانه و صندوق خانه‌های قدیمی پرداخته شده است.

1-1-2- اتاق پذیرایی (سالن گاهنگاری):

این سالن محل کار، فعالیت‌های علمی و پذیرایی از مهمانان بوده است. در حال حاضر سعی بر آن شده که با بخشی از آثار و اشیاء تاریخی مجموعه خانه موزه مقدم، توالی و تسلسلی از آثار تاریخی ایران در این سالن به نمایش گذارده شود که نشانگر فرهنگ‌های گوناگون، در دوره‌های مختلف تاریخی هستند. آثاری چون: سفالینه‌ها، ابزارهای سنگی، مفرغینه‌ها، شیشه‌ها، مهرها و اثر مهرها و اشیاء فلزی غیره .

1-1-3- حوضخانه:

این زیرزمین در دوره مظفری (1324-1313 قمری) همزمان با احداث خانه توسط احتساب الملک ـ پدر محسن مقدم ـ بنا شده است. تزئینات دیوارهای حوضخانه ـ توسط استاد محسن مقدم ـ از کاشی و قطعات ظروف سفالین برگرفته از آثاری نفیس متعلق به سده‌های چهارم تا سیزدهم ه.ق است که سیر و تحول صنعت سفال و کاشی ایران را به نمایش می‌گذارد.

2-1- کارگاه (کتابخانه):

این محل در حقیقت کارگاه (آتلیه) محسن مقدم بوده است که در سال 1337 خورشیدی ساخته شده است. در حال حاضر به منظور نگهداری از کتاب‌های دکتر مقدم و دیگر کتاب‌های مرتبط با باستان‌شناسی و هنر جهت استفاده پژوهشگران و عموم مردم، این محل تبدیل به کتابخانه شده است.

ضلع غربی

3-1- ساختمان اربابی(برج):

این ساختمان در زمان حیات دکتر محسن مقدم در سال 1345 خورشیدی و با کمک دکتر ابوالقاسمی ـ یکی از شاگردان ایشان در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران ـ به شکل قلعه‌های قرون وسطی اروپا ساخته شده است. دکتر مقدم سعی بر این داشته تا در این محل بخشی از هنرهای مردمی ایران را به نمایش بگذارد. این ساختمان بخش‌های مختلفی چون اتاق کدخدا، حمام کوچک و خانگی با کاشی‌های قاجاری با مضمون استحمام، اتاق صدف، اتاق تدخین و زیرزمین با تزیینات سفال را در بر می‌گیرد.

4-1- ایوان قاجار:

دکتر مقدم در ضلع شمالی ساختمان اربابی (برج) ایوانی را بر پایه چند ستون و طاق ساخته است. این ایوان با استفاده از کاشی‌های دوران زندیه و قاجار مزین شده است. در وسط این ایوان حوضچه مرمری کوچکی متعلق به حمام فتحعلی‌شاه کار گذاشته شده است که آب از آن فوران کرده و از طریق یک جوی باریک به داخل استخر می ریزد. استخر مذکور که در حاشیه شمالی حیاط بیرونی واقع شده است. در سال 1335 خورشیدی در جریان سفر زنده‌یاد دکتر مقدم به اسپانیا، از روی استخر و آب نماهای باغ الحمراء (باغی از دوران صدر اسلام اسپانیا) الگو‌برداری و با استفاده از حوض یاد شده و تعدادی فواره قدیمی اجرا گردید.

ضلع شمالی 

5-1- گلخانه:

در انتهای غربی ضلع شمالی خانه مقدم گلخانه‌ای مزین به کاشی‌های لعابدار قدیمی و ازاره‌های سنگی حجاری شده زیبا با مضمون گل و گیاه ایجاد شده است.

ضلع غربی 

6-1- دیوار تجدد:

دو حیاط اندرونی و بیرونی خانه موزه مقدم با دیواری مرکب از چند عدد ستون مارپیچی و تعدادی طاق بر روی این ستون‌ها با تزیینات کاشی و پایه ستون‌های حجاری شده مشابه پایه ستون‌های کاخ چهل ستون اصفهان از همدیگر جدا می‌شوند. دکتر مقدم این پایه ستون‌ها را در هنگام تخریب کاخ خواهر ناصرالدین شاه به این محل انتقال داده است. دیوار تجدد توسط مهندس هوشنگ سیحون طراحی و اجرا شده است.

7-1- حوض ژاپنی:

دکتر مقدم و همسرشان در حیاط بیرونی باغچه و حوضی را با الهام از باغ‌های طراحی و اجرا کرده‌اند.

2- حیاط اندرونی 

ضلع شمالی 

2-1- ساختمان شمالی:

در این ضلع حیاط ساختمانی واقع شده که شامل فضاهای زیر است:

1-1-2- زیرزمین:

در دوران اولیه‌ی احداث خانه موزه مقدم، از این محل به عنوان حمام و انباری استفاده می‌شده است که در زمان حیات دکتر مقدم کارایی خود را از دست می‌دهد و تبدیل به یک انبار می‌شود. در حال حاضر این محل بازسازی و مرمت شده است و به عنوان گنجینه آثار تاریخی موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2-1-2 ایوان:

این ایوان با نمای بیرونی به شکل دو سنتوری با گچبری ایرانی و بر روی چهار ستون با گچبری کرنتی بر پا شده است. این ایوان با دو رشته پلکان مارپیچ از حیاط قابل دسترسی است و هنوز شکل قدیم خود را حفظ نموده است. تزیینات این محل توسط دکتر مقدم و با استفاده از کاشی‌های کوباچه (چند رنگ) صفوی، آینه‌کاری زندیه و قاجار و کاشی‌های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول صورت گرفته است.

2-1-3- اتاق قاجار (سالن زمستانی) :

دکتر مقدم این محل را با آثار ارزنده‌ای از دوران زندیه و قاجاریه چون: طاقچه گچبری زندیه از اصفهان، شومینه‌ای از قصر فیروزه‌ ـ کاخ “فیروزه خانم” سوگلی ناصرالدین شاه ـ و غیره تزئین نموده است و به همین دلیل آن را اتاق قاجار نامیدند. در حال حاضر نیز آثاری از دوران قاجار و پهلوی در این اتاق به نمایش گذارده شده است.

2-1-4- اتاق نشیمن:

این اتاق محل اصلی زندگی و به عبارتی اتاق نشیمن و زندگی دکتر محسن مقدم و همسرشان بوده است. تعدادی قلمدان، جعبه و گنجفه‌های (کارت‌های بازی) پاپیه ماشه و نیز نقاشی‌هایی که توسط دکتر مقدم کشیده شده در این بخش از خانه موزه مقدم به نمایش در آمده است.

ضلع شرقی 

2-2- این ضلع شامل یک دیوار محوطه است. آن گونه که عکس‌های قدیمی خانه موزه مقدم نشان می‌دهند، دکتر مقدم این دیوار را در مراحل مختلف با کاشی‌ها و ظروف قاجاری آراسته و در وسط این دیوار نیز به زیبایی، طاقنمایی طراحی و اجراء شده است.

3-2- حیاط:

این حیاط توسط دکتر مقدم و همسرشان با الهام از طرح فرش‌های دوران صفوی و قاجار با محوریت حوض در وسط و باغچه‌های پیرامونی طراحی شده است.

3- حیاط سرایداری (بخش اداری)

از این حیاط در ابتدا به عنوان مطبخ و محل سکونت مستخدمین و سرایداران استفاده می‌شده است. این بخش از خانه موزه مقدم که در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده، به علت فرسودگی بیش از حد با اندکی تغییر، ممرمت و بازسازی، در حال حاضر به عنوان بخش اداریِ موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

عکس: سایت موزه های دانشگاه تهران